როგორ მიიყვანა რუსეთმა ბაგრატიონთა მუხრანული შტო სამეფო ტახტის დაკარგვამდე და როგორ გაწირა პეტრე პირველმა ვახტანგ მეექვსე და ქართლის სამეფო
ქართლის მეფის – ვახტანგ მეექვსის მოღვაწეობის შეფასებისას, ხშირად აზრთა სხვადასხვაობა იჩენს ხოლმე თავს. უდავოა ის, რომ ვახტანგი იყო თავისი დროის უგანათლებულესი ადამიანი, რომელმაც ფასდაუდებელი ღვაწლი დასდო ქართული კულტურის აღორძინებას და, საბოლოოდ, ეროვნული ცნობიერების გაძლიერებას. ამავე დროს, ვახტანგ მეექვსის პოლიტიკურმა ორიენტაციამ ქვეყანა საყოველთაო კრიზისამდე, ხოლო ბაგრატიონთა მუხრანული შტო – სამეფო ტახტის დაკარგვამდე მიიყვანა. თავად ვახტანგს სამშობლოში სიკვდილიც კი არ ეღირსა. მისი ნეშტი რუსეთის მიწამ მიიბარა. ამ საკითხებზე გვესაუბრება საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის პროფესორი ვახტანგ გურული.
– როგორი პოლიტიკური ორიენტაციის მიმდევრები იყვნენ ვახტანგ მეექვსის წინამორბედი მეფეები?
– ვახტანგ მეექვსის წინამორბედი ქართლის მეფეები: ვახტანგ მეხუთე შაჰნავაზი, ერეკლე პირველი ნაზარალი-ხანი, ვახტანგის ბიძა – გიორგი მეთერთმეტე, ვახტანგის ძმა, ქაიხოსრო – ისლამის აღმსარებელი ბაგრატიონები იყვნენ და ცხადია, პროირანულ ორიენტაციას ადგნენ. შედეგად, ქართლს, ისევე, როგორც კახეთს, ირანის პროვინციად გადაქცევის საფრთხე დაემუქრა. ქართლის მეფე, გიორგი მეთერთმეტე, პრაქტიკულად, მუდამ ირანში იმყოფებოდა. იგი ავღანელების წინააღმდეგ მებრძოლ ჯარს სარდლობდა. მთელი უბედურება იმაში მდგომარეობდა, რომ გიორგი მეთერთმეტეს თან ახლდა, რამდენიმე ათასი საუკეთესო ქართველი მებრძოლი, რომელთა დიდი ნაწილი ირანის სახელმწიფოს ინტერესების დაცვას ეწირებოდა. 1709 წელს ავღანელებმა ღალატით მოკლეს თვით გიორგი მეთერთმეტეც. ავღანელთა ბელადმა ისლამის აღმსარებელ მეფე გიორგის დამოყვრება შესთავაზა და თავისთან მიიწვია. ავღანელებმა მცირე ამალით მისული მეფე ვერაგულად მოკლეს. როცა ქართლის მეფეს თავი მოჰკვეთეს, მოკლულს ყელიდან ჯვარი ჩამოუვარდა. ეს ფაქტი ცხადად ადასტურებს, თუ როგორი მაჰმადიანი იყო გიორგი მეთერთმეტე. ამის შემდეგ, 1711 წელს, ქართლის მომდევნო მეფე ქაიხოსროც ავღანელებთან ბრძოლაში დაიღუპა.
– როდის გადაწყვიტა ვახტანგ მეექვსემ პროირანული ორიენტაციის შეცვლა?
– ვახტანგი ირანის შაჰმა ქართლის ჯანიშინად (მმართველად) 1703 წელს დანიშნა. ამ დროს მეფე იყო გიორგი მეთერთმეტე, შემდეგ – ქაიხოსრო, ვახტანგი კი კვლავ ჯანიშინია. მისი სამეფო ტახტზე ასვლის საკითხი დადგა ქაიხოსროს დაღუპვის შემდეგ. ტახტზე ასვლის წინაპირობა კი ისლამის მიღება იყო. ვახტანგი ირანში გაემგზავრა. იმავდროულად, სულხან-საბა ორბელიანის მეთაურობით, დასავლეთ ევროპაში ქართლის სამეფოს ელჩობა გაემგზავრა. ვახტანგს სურდა პროირანული ორიენტაციის შეცვლა, მაგრამ ძლიერი მოკავშირის გარეშე ეს შეუძლებელი იყო. მოკავშირეს ვახტანგი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში ეძიებდა. აქვე ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ კომუნისტურმა ისტორიოგრაფიამ ვახტანგ მეექვსე ლამის დედის მუცლიდანვე რუსოფილად შერაცხა. როგორც ვხედავთ, ვახტანგ მეექვსე თავდაპირველად მოკავშირეს ევროპაში ეძიებდა და არა რუსეთში. სულხან-საბას ელჩობა უაღრესად არახელსაყრელ პირობებში დაიწყო. ამ დროისათვის ოსმალეთი დიდ საფრთხეს უქმნიდა ევროპის ქვეყნებს. ევროპელი პოლიტიკოსები ცდილობდნენ ირანის გაძლიერებას, რათა ირან-ოსმალეთის ომები ირანის უპირატესობით წარმართულიყო, რაც ოსმალეთს აიძულებდა, ძირითადი ძალები ირანის წინააღმდეგ მიემართა და ამით ევროპას ოსმალეთის საფრთხე აეცილებინა თავიდან. სწორედ ამიტომ იყო, რომ სულხან-საბას მისია წარუმატებლად დამთავრდა. ქართლის სამეფომ დასავლეთ ევროპაში მოკავშირე ვერ იპოვა და ვერც იპოვიდა. 1716 წელს ვახტანგი იძულებული გახდა, გამაჰმადიანებულიყო, რის შემდეგაც ის შაჰმა ქართლის ტახტზე დაამტკიცა და რამდენიმე ხნის შემდეგ სამშობლოში გამოისტუმრა.
– კონკრეტულად როდის გადაწყვიტა ვახტანგმა პროირანული ორიენტაციის დაგმობა და პრორუსული ორიენტაციის აღიარება?
– უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ პრორუსული ორიენტაციის აღიარება ვახტანგ მეექვსისათვის იყო იძულებითი ნაბიჯი. ქართლის მეფეს ევროპაში მოკავშირე რომ ეპოვა, იგი პრორუსულ ორიენტაციაზე არც კი იფიქრებდა. ვახტანგი ირანშივე დაუკავშირდა რუსეთის ელჩს, არტიომ ბოლინსკის და, ალბათ, მისგანვე მიიღო პირველი ინფორმაცია პეტრე პირველის კავკასიური პოლიტიკის შესახებ. თბილისში დაბრუნების შემდეგ პრორუსული ორიენტაციის რეალიზება დაჩქარდა. ვახტანგს, როგორც ადამიანს, როგორც მართლმადიდებელს, იმდენად სძულდა ირანი, რომ პოლიტიკური ორიენტაციის შეცვლისას რეალისტური გათვლები ვერ გააკეთა. პოლიტიკა კი ისეთი რამაა, რომ ადამიანური გრძნობების აყოლა ხშირად კატასტროფით მთავრდება სახელმწიფო მოღვაწეებისათვის. ასე დაემართა ვახტანგ მეექვსესაც. როგორც ადამიანს, ქართლის მეფეს ვერ გაამტყუნებ, როგორც პოლიტიკოსმა კი მიუტევებელი შეცდომები დაუშვა.
პეტრე პირველმა გადაწყვიტა, კასპიის ზღვის სანაპირო ზოლი, დერბენტიდან ბაქომდე, ჩაეგდო ხელში და ამით დაუფლებოდა ინდოეთისაკენ მიმავალ დიდი სავაჭრო გზის ნაწილს. ეს ტერიტორია იმხანად ირანის სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა. 1722 წელს პეტრე პირველი ლაშქრობისათვის მოემზადა და საქმის კურსში ჩააყენა ვახტანგ მეექვსე: რუსთა ლაშქარი დერბენტიდან სამხედრო ფლოტის მეშვეობით ბაქოსკენ დაიძრებოდა. ქალაქ შემახასთან რუსთა ლაშქარს ქართველთა ლაშქარი უნდა შეერთებოდა და ერთობლივად გაელაშქრათ ბაქოზე. ვახტანგმა ორმოცი ათასი მებრძოლი (32 ათასი ქართველი, 8 ათასი სომეხი) შეკრიბა და სალაშქროდ გაემზადა. 1722 წლისათვის ირანში უკიდურესად კრიტიკული სიტუაცია შეიქმნა – ავღანელები დედაქალაქ ისპაჰანს უტევდნენ. მათთან ბრძოლაში დაიღუპა შაჰის გვარდიის სარდალი, ვახტანგის ძმა – როსტომი. ამის შემდეგ შაჰმა გვარდიის სარდლად დანიშნა ვახტანგის უფროსი ვაჟი, ტახტის მემკვიდრე ბაქარი და ქართლის ლაშქართან ერთად ირანში იხმო. ქართლის სამეფო დარბაზი ვახტანგს რუსეთთან ურთიერთობისას სიფრთხილისაკენ მოუწოდებდა, ამავე აზრზე იდგა ბაქარიც. ბაქარი მამას კომპრომისულ ვარიანტს სთავაზობდა: ქართლის ჯარის ნაწილით მეფე რუსთა ლაშქართან შესაერთებლად დაძრულიყო, ლაშქრის მეორე ნაწილს კი ბაქარი გაუძღვებოდა ირანში. სამეფო დარბაზიც და ბაქარიც იქიდან ამოდიოდნენ, რომ, რუსთა მარცხის შემთხვევაში, ირანის შაჰთან ურთიერთობის მოგვარების შანსი დაეტოვებინათ. ვახტანგი თავიდან დაეთანხმა ბაქარს, მაგრამ შემდეგ ირანისაკენ დაძრული ლაშქარი უკან მოაბრუნა. ქართლის მეფე 40 ათასი კაცით განჯასთან დაბანაკდა და რუსებს დაელოდა.
– ამის შემდეგ როგორ განვითარდა მოვლენები?
– რუსთა და ქართველთა ლაშქარს მართლაც შეეძლოთ ავღანელებთან ბრძოლაში უკიდურესად დასუსტებული ირანის დამარცხება, მაგრამ ვახტანგ მეექვსეს ოსმალეთის გაუთვალისწინებელი ფაქტორი დარჩა. სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის დამკვიდრებას არასგზით არ დაუშვებდა ოსმალეთი. ვახტანგის პრორუსულ ორიენტაციას მწვავე რეაქცია მოჰყვა არა მარტო ირანის შაჰის კარზე, არამედ უკიდურესად აღაშფოთა ოსმალეთის სულთანიც. პეტრე პირველი დიდი დიპლომატი იყო და კარგად მიხვდა, რომ ირანის დამარცხების შემთხვევაში, დიდი ომი მოუწევდა ოსმალეთთან, რასაც რუსეთის იმპერატორმა თავი აარიდა და ირანის წინააღმდეგ ომი შეწყვიტა. განჯასთან მდგარი მოტყუებული ვახტანგი თბილისს დაბრუნდა. ამრიგად, ვახტანგ მეექვსე მარტოდმარტო დარჩა განრისხებული შაჰისა და სულთნის წინაშე. მართალია, 1723 წელს პეტრემ კასპიისპირეთში გარკვეული წარმატებები მოიპოვა, მაგრამ დიდი ომი არ გააგრძელა და იმავე წელს დაუზავდა ირანს. ქართლის მეფის ინტერესების დაცვაზე რუსეთის იმპერატორს საზავო მოლაპარაკებისას სიტყვაც არ დაუძრავს. ირანის შაჰმა კახეთის მეფეს გამაჰმადიანებულ კონსტანტინეს უბრძანა, რომ ვახტანგი თბილისიდან გაეძევებინა. ლეკთა დახმარებით კონსტანტინემ თბილისი დაიკავა. ოსმალეთის სულთანი მიხვდა, რომ დასუსტებული ირანი რუსეთს სამომავლოდ წინააღმდეგობას ვერ გაუწევდა. მან ოსმალთა ლაშქარი ქართლს შეასია. კონსტანტინემ თბილისი დატოვა და კახეთს შეაფარა თავი. მალე მთელი ქართლი და კახეთი ოსმალეთმა დაიპყრო. დამარცხებული ვახტანგი 1724 წელს 1 200-კაციანი ამალით რაჭის გზით ჩრდილოეთ კავკასიაში გადავიდა, სადაც მას ადრე გახიზნული 650 ქართველი ელოდა. პეტრე პირველი ადვილად მოურიგდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის, მათ შორის ქართლისა და კახეთის სამეფოების ახალ მფლობელს – ოსმალეთს და 1724 წელს ზავიც დადო სულთანთან. რუსეთს ამ საზავო მოლაპარაკების დროსაც არაფერი უღონია ქართლის ტახტის კანონიერი მფლობელის – ვახტანგ მეექვსის ინტერესების დასაცავად.
ეკა სალაღაია