მიწათმოქმედი ეფერებოდა და ელოლიავებოდა ნაყოფიერების ღვთაებას, რომ მიწისთვის მეტი ბარაქიანობა მიეცა, მაგრამ, ის ძალებიც უნდა მოემადლიერებინა, რომლებიც ამინდს განაგებდნენ. ამისთვის საუკეთესო საშუალებად მიაჩნდათ რიტუალური მოქმედებები, რომელთაც ადამიანები თავიანთთვის სასურველ მიმართულებას აძლევდნენ და შედეგს ელოდნენ. თუ როგორ მართავდნენ ძველად ამინდის რიტუალებს, ამის შესახებ გვესაუბრება ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის კათედრის გამგე, პროფესორი ქეთევან სიხარულიძე.

– გვალვისა და დელგმის, ასევე, ქარისა და სეტყვის საწინააღმდეგო ხალხური წესებიდან, არქაულ ფენას წარმოადგენს მაგიური მოქმედებები, რომელთა მიზანია სასურველი ამინდის პროვოცირება. კავკასიელთა საკულტო მოქმედებებში დიდი ადგილი უკავია ამინდის მართვას, მაგრამ ისინი განსხვავდებიან სხვა აგრარული წეს-ჩვეულებებისაგან. სამიწათმოქმედო რიტუალები აუცილებლად ტარდებოდა წლის განსაზღვრულ დროს და საზოგადოების ცხოვრების რიტმსაც განსაზღვრავდა. რადგან ამინდის წინასწარ დადგენა კი არ შეეძლოთ, ამიტომ, შესატყვისი რიტუალი ტარდებოდა სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა ფორმით – იმის მიხედვით, როგორი შედეგის მიღება სურდათ. რიტუალი შედგებოდა ერთჯერადი ქმედების ან მოქმედებათა მწკრივისგან. მიწათმოქმედი „პროფილაქტიკურ“ ღონისძიებებსაც მიმართავდა სასურველი შედეგის მიღების იმედით. პირველი ხნულის გატანისას წვიმასაც შესთხოვდნენ ნაყოფიერების ღვთაებას და ამისთვის ხანდახან მეკვლესაც (პირველი კვალის გამყვანს) წუწავდნენ, რომ მისი ბეწვის მოსაცმელიდან ჩამოსული წყალი გუბედ დამდგარიყო და ამით გამოეწვია სასურველი ცის ნამი. ქართველთა წარმოდგენით, ელია (მანამდე კი – გველეშაპი) განაგებდა სეტყვას. ამიტომ, გაზაფხულზე მას წინასწარ უკლავდნენ ციკანს, მის ტყავს კი ხეზე ჰკიდებდნენ, რომ ღვთაება მოემადლიერებინათ და სეტყვა თავიდან აეცილებინათ. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ატარებდნენ სეტყვისა და ქარის ასაცილებელ წესებს, რომლებსაც „კოხიჯვრობა“ და „ქარიჯვრობა“ ერქვა. ამისთვის, მთელი სოფლის შეგროვილი ფულით საკლავს ყიდულობდნენ, წყლის ახლოს კლავდნენ და ამინდის ძალების სახელზე ნადიმობდნენ. ხევსურეთში კვირაში ორ-სამ დღეს უქმობდნენ ქარ-სეტყვის აღკვეთისთვის. ვინც ამ დღეს გატეხდა, ქარსა და სეტყვას გამოიწვევდა, ამიტომ, ის ისჯებოდა მკაცრად, ზოგჯერ სოფლიდან მოკვეთით. ამ დღეებში არ შეიძლებოდა მიწის შეძვრა, ტყის სამუშაოს შესრულება, ჩეჩვა, რთვა, ქსოვა და სხვა. ხევსურს მკაცრ ბუნებრივ გარემოში უხდებოდა მეურნეობის წარმოება და კლიმატურ საკითხს მომავლის ბედ-იღბალზე დიდი გავლენა ჰქონდა. პირაქეთელი ხევსურის დაკვირვებით, პირიქითა ხევსურეთის მხრიდან პირაქეთში ხშირად გადმოდიოდა ცივი ქარები და ზოგჯერ ცივ ღრუბლებს სეტყვაც გადმოჰქონდა. პირიქითა ხევსურეთში გადასასვლელთან ახლოს მცხოვრებ ოჯახებს დავალებული ჰქონდათ, რომ ქარ-სეტყვის ღრუბლებისთვის თვალყური ედევნებინათ და „შეეჩერებინათ“. საამისოდ იჭერდნენ გველსა და ბაყაყს. გველს ბალახის მილიან ღეროში შეაძვრენდნენ. ციკანს გადასასვლელ მთაზე აიყვანდნენ და იქ დაკლავდნენ, ტყავს გააძრობდნენ და გუდას გააკეთებდნენ, რასაც ხევსურებში ხასუნა (ციკნის გუდა) ჰქვია. შემდეგ გველსა და ბაყაყს ხასუნაში ჩასვამდნენ. ციკნის ხორცს ხელუკუღმა გადაყრიდნენ არხოტივნების მხარეს, გველბაყაყიან გუდურასაც იქით ისროდნენ და ამით თავიდან აიცილებდნენ ქარ-სეტყვას – ღრუბლები მიმართულებას შეიცვლიდნენ და პირიქითა ხევსურეთში დარჩებოდნენ. ადამიანები შესაწირავითა და ლოცვებით ცდილობდნენ სასურველი ამინდის გამოწვევას, ქარ-სეტყვის შეჩერებას. ამავე დროს, ეშმაკობასაც მიმართავდნენ, რომ თავიდან აეცილებინათ არასასურველი მოვლენა: ზაფხულში, თუკი მზე ძალიან აცხუნებდა, ცდილობდნენ მის „მოტყუებას“, რომ მალე „წასულიყო სახლში“: „მზევ! მზევ! დედაშენს ვაჟი გასჩენია, აკვანი არა ჰქონია, ვერაში (ვერაფერში) დეეწვინა, წადი, აკვანი მიუტანე“, – ასე მიმართავდნენ სიცხით გაბეზრებული მეძროხე ფშაველები იმ იმედით, რომ მზე გაიგონებს და მალე წავაო. გამოგონილი საბაბით ცდილობდნენ ღრუბლის, ნისლის გაფანტვას – „აიძულებდნენ,” გასცლოდა იქაურობას. 

– როგორი იყო წვიმის გამოწვევის რიტუალი?

– წვიმის გამოწვევის რიტუალს საქართველოში „ლაზარობა” ან „გონჯაობა” ერქვა. ამ რიტუალს ძირითადად ქალები ასრულებდნენ. ისინი კარდაკარ დადიოდნენ და მღეროდნენ სიმღერას, რომლის ტექსტი იცვლებოდა იმის მიხედვით, წვიმის გამოწვევა უნდოდათ თუ შეწყვეტა: „ეხ, ლაზარე, ლაზარე, ლაზარ მოდგა კარსა, აბრიალებს თვალსა, ცხავი აცხავებულა, წვიმა გაჩქარებულა. ღმერთო, მოგვე ცის ნამი, აღარ გვინდა გორახი“. ან, თუ წვიმები გახშირდებოდა, ცვლიდნენ ტექსტის დაბოლოებას: „ღმერთო მოგვე გორახი, აღარ გვინდა ტალახი“. ქალები ჩერდებოდნენ ყოველ სახლთან. იქიდან მასპინძლებს გამოჰქონდათ სანოვაგე, აუცილებლად გაწუწავდნენ მოსულებს და ისე ისტუმრებდნენ. როცა სოფელს ჩამოივლიდნენ, ქალები მდინარესთან გადიოდნენ, იქ შლიდნენ სუფრას და ნადიმობდნენ, მერე კი აუცილებლად წუწაობდნენ წყალში. გაწუწვა და წყალში ჩაგდება ამ წეს-ჩვეულების აუცილებელი ელემენტი იყო, რადგან ამ ხერხით ცდილობდნენ წვიმის გამოწვევას. საქართველოში ლაზარობის გარდა ამას „დიდებაზე დავლაც“ ერქვა: ფეხშიშველი ქალები დაივლიდნენ სოფელს, სახლთან ჩააბამდნენ ფერხულს და მღეროდნენ: „დიდება და ღმერთსა დიდება...“. მესხეთში გვალვის საწინააღმდეგო რიტუალის შესრულების დროს პროცესიას წინ ქალი გაუძღვებოდა, რომელსაც თავზე თასს დაადგამდნენ, შიგ წყალს ჩაასხამდნენ და წუწაობდნენ. საგულისხმოა, რომ ქალის ფიგურა ზეაღმართული თასით ძველი ხალხების არქაულ ხელოვნებაში ყოველთვის წვიმის გამოთხოვნის იდეას უკავშირდებოდა. კავკასიაში წვიმის გამოთხოვნის რიტუალებზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ წვიმის მოსვლა ქალღვთაების ფუნქციებში შედიოდა. საყოველთაოდ გავრცელებული იყო წვიმის გამოწვევის რიტუალში კარდაკარ თოჯინას ჩამოტარება. თოჯინა აუცილებლად ქალს განასახიერებდა. ეჭვი არ არის, რომ ძველად ჩამოატარებდნენ ქალღმერთის გამოსახულებას, რომელსაც წვიმის მოყვანა შეეძლო, მოგვიანებით კი ის ქანდაკების იმიტაციამ – თოჯინამ შეცვალა, რომელსაც საქართველოში „კუკი“ ერქვა. აჭარაში წვიმის დედოფალას ცოცხისგან აკეთებდნენ (ქეფჩა-ხათუნი), დაასველებდნენ და ისე დაატარებდნენ სოფელში, თან მღეროდნენ: „დედოფალო, რა გინდა? – ყვითელი ძროხის კარაქი, შავი ქათმის კვერცხი, მოსავალი ბევრი-ბევრი, ბეღლები პურით სავსე“. აფხაზეთში თოჯინას ნიჩბისგან აკეთებდნენ, ქალურად მორთავდნენ და ხელით მიჰყავდათ ან ვირზე შემჯდარს დაატარებდნენ. მერე გაემართებოდნენ მდინარისკენ სიმღერით. ქალები თოჯინას აგდებდნენ წყალში, ერთმანეთსაც ჰკრავდნენ ხელს და მდინარეში წუწაობდნენ.

წვიმის გამოწვევის რიტუალებს შორის გავრცელებული იყო წყლის მოხვნა, რომელიც ასევე საყოველთაოა მთელ კავკასიაში. გვალვის დროს სოფლის ქალები შეიკრიბებოდნენ და დათქვამდნენ მდინარეში გუთნის შეტანას, წყლის მოხვნას, ოღონდ, გასათხოვარ ქალს არ გაირევდნენ. გაიტანდნენ რიყეზე გუთანს, უღლებს, ქალები დაირქმევდნენ ხარის სახელებს (ნიშას, ლომას, ნიკორას) და შეებმებოდა რამდენიმე წყვილი. გუთნისდედად დაუდგებოდათ სოფლის გუთნისდედის ცოლი (კიდევ ერთი ნიშანი მიწისა და წვიმის ღვთაებების იდენტურობისა), დაისვამდნენ მეხრეებს და დაიძვრებოდა ეს უცნაური გუთნეული – დაუყვებოდნენ დაღმა მდინარეს. მეხრეები სიმღერას დასძახებდნენ. გუთნისდედა მიუყვებოდა გუთანს და ზედ ფეხსაც აჭერდა – ვითომ, ღრმად ვხნავო. მეხრეები გადაუტყლაშუნებდნენ „ხარებს“ სახრეს და თან აგინებდნენ; არც „ხარები” ჩამორჩებოდნენ ბილწსიტყვაობაში. ასე სიცილ-ხარხარით ჩაივლიდნენ ცოტა მანძილს და მერე ამობრუნდებოდნენ – აღმა „ხნავდნენ” მდინარეს. აუცილებლად მაგრად უნდა გაწუწულიყვნენ და ამიტომ ერთმანეთს წყალში ითრევდნენ. ამ ცერემონიალს კაცები არ ესწრებოდნენ. წყლის მოხვნა, თავისი სექსუალური აქცენტებითა და წყალში გუთნის გატარებით, ასევე, ბილწსიტყვაობით, ნაყოფიერების ძალების პროვოცირებისკენ იყო მიმართული. წვიმის გამოწვევის მაგიური საშუალებებიდან გავრცელებული იყო ქვის გადაბრუნება. როგორც წესი, ეს იყო ის სალოცავი ქვები (ქვაკაცა, ქალქვა, ძიქვა), რომლებსაც შვილიერებასა და ნაყოფიერებას სთხოვდნენ. ამ ქვებს გვალვის დროს გადააბრუნებდნენ და ქვედა ნამიან ნაწილს მიუშვერდნენ ზეცას, რასაც წვიმა უნდა გამოეწვია. როგორც ჩანს, ეს იყო ქვის შეურაცხყოფა, რათა განერისხებინათ ნაყოფიერების ღვთაება; ასევე, უდიერად ეპყრობოდნენ თუშეთში მთებზე განლაგებულ სალოცავ ქვებს, ურტყამდნენ და ამიტომაც დაარქვეს „სატკეცელა მილიონაი“. კავკასიაში ბევრგან იცოდნენ წვიმის ღვთაების გაბრაზება, რომ ამით წვიმა გამოეწვიათ: ქვების ცემისა და ამოტრიალების გარდა, ცდილობდნენ წმინდა ტბების გაუწმინდურებას (ღორის ქალამანს ჩააგდებდნენ) – ამით შეურაცხყოფდნენ ღვთაებას, რათა გამოეწვიათ ჭექა-ქუხილი და წვიმა. ლაზარეს საგალობლის ტექსტებში არის სტრიქონი, რომელიც ძველი მითოსური წარმოდგენების ანარეკლია: „ცხავი აცხავებულა, წვიმა აჩქარებულა“. ცხავი არის ხორბლის მარცვლის გასაწმენდი, საცრის მსგავსი ნაჩვრეტებიანი ხელსაწყო, ცხავით მოქმედება კი არის ცხრილით ან საცრით საქმიანობის ანალოგიური ქმედება. მარცვალს ისევე ატარებენ ცხავში, როგორც საცერში ფქვილს. „ცხავის აცხავება“ ნიშნავს, რომ წვიმის გამომშვებმა ღვთაებამ აამოქმედა იგი და ამიტომ წვიმაც წამოვიდა – „წვიმა აჩქარებულა“. მითოლოგიაში მთავარ ღმერთს საცერი აქვს და, წყალს როცა ცრის, მაშინ მოდის დედამიწაზე წვიმა. 

 საქართველოში, კერძოდ – სამეგრელოში, ამინდის გამგებლობა მიეწერებათ მესეფებს – ღვთაებებს, რომლებიც ზღვის გაღმა თუ ზღვაში ცხოვრობენ და წელიწადში ორჯერ ამოდიან. მესეფები ქალებიც არიან და კაცებიც. ისინი რიგრიგობით ამოდიან და სხვადასხვა ამინდი ამოჰყვებათ. მესეფები მრავალფუნქციური ლოკალური ღვთაებებია, საგანგებოდ ამინდის გამგებლები ისინი არ არიან. 

  გარკვეული საშუალებები იმისთვისაც არსებობდა, რომ მომაბეზრებელი წვიმა შეეჩერებინათ, თუკი ის ხანგრძლივად მოდიოდა და ნათესებს წალეკვით ემუქრებოდა. ლეკებში ასეთი წესი ჰქონდათ: თუ წვიმა გაგრძელდებოდა, ბაყაყისთვის შარვალი უნდა შეეკერათ. სხვაგან ბაყაყს კაბას უკერავდნენ და ტბაში აგდებდნენ. იცოდნენ, აგრეთვე, წვიმის „დაწვა“: გზაჯვარედინზე სამფეხას დგამდნენ, ანთებდნენ ცეცხლს და ზედ დგამდნენ დიდ ტაფას – მიაჩნდათ, რომ ცხელი ტაფა დაწვავდა წვიმას და ის შეწყდებოდა. ძველად კავკასიაში წვიმის მოსვლას ქალღმერთი რომ განაგებდა, ამაზე მეტყველებს, ჯერ ერთი, თოჯინა ან ნიჩბისგან გაკეთებული ქალის ფიგურა, რომლებსაც კარდაკარ მოსიარულეები დაატარებდნენ; მეორე – სავედრებელ ლოცვებში წვიმასთან ერთად ბარაქიანობასაც ევედრებოდნენ ღვთაებებს, თანაც, მოსიარულეებს სანოვაგით ასაჩუქრებდნენ, რაც სამიწათმოქმედო კულტის რიტუალებისთვისაა დამახასიათებელი.