მიწისადმი ადამიანს ყოველთვის გამორჩეული დამოკიდებულება ჰქონდა. ამიტომაც, მოსავლის სიუხვე მარტო მიწაზე კი არ იყო დამოკიდებული, ბუნების სხვა მოვლენებიც ასრულებდა გარკვეულ როლს და  ამას ადამიანი ადრევე მიხვდა. ამიტომ, აგრარული რიტუალები ერთი რომელიმე ღვთაების თაყვანისცემას კი არ მოიცავდა, არამედ ღვთაებათა მთელი კომპლექსი იყო მასში ჩართული. ამ საკითხის შესახებ გვესაუბრება ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის კათედრის გამგე, პროფესორი ქეთევან სიხარულიძე:

– სამეურნეო კალენდრის საფუძველი იყო მიწათმოქმედის საწარმოო წელი, რომლითაც იწყებოდა წლის ბრუნვა. ამიტომ, ახალი წელი გაზაფხულზე დგებოდა.  ახალი წლის დადგომა დაკავშირებული იყო ნაყოფიერების ღვთაებასთან, რომელიც ზამთრის პერიოდში მიწისქვეშეთში იმყოფებოდა, გაზაფხულზე კი განახლებული უბრუნდებოდა თავის საუფლოს და თან მოჰქონდა ახალი სიცოცხლე. მას ხელეწიფებოდა ბარაქიანობის დამკვიდრება, ამიტომაც გამოირჩეოდა საახალწლო რიტუალი პროდუქტთა სიუხვით. ღვთაებას ამ შესაწირით ეგებებოდნენ, ლოცვითაც მიმართავდნენ, რათა მის ნაყოფიერებას მეტი ძალა მისცემოდა და თავადაც უხვად დაეჯილდოებინა ადამიანები. ძველი მითოლოგიური წარმოდგენების საფუძველზეა შექმნილი ერთი ხალხური საწესო ლექსი, რომელიც გაზაფხულის მოსვლას გვაუწყებს: „გუშინ ბიჭმა დედისერთამ ზეცის კარი გადიარა, ტანსა ეცვა თეთრი ჩოხა, ქუდი მოევარდიანა“. როგორც ჩანს, ეს ბიჭი – ნაყოფიერების ღვთაების თანმხლები გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ღვთაებაა, რომლის ზეცის კარზე გამოჩენა გაზაფხულის მომასწავებელი იყო (თეთრი ჩოხა და ვარდებით შემკული ქუდი). განსაკუთრებულად აღინიშნებოდა კავკასიაში გაზაფხულის დასაწყისში პირველი ხნულის გატანა, რადგან ამ რიტუალით იწყებოდა წლიური სამიწათმოქმედო სამუშაოები. მიღებულ შედეგზე იყო დამოკიდებული კოლექტივის არსებობა. ამიტომ, მას განსაკუთრებულად აღნიშნავდნენ, რათა მიწისა და ნაყოფიერების ღვთაების გული მოეგოთ. ზოგჯერ ეს ღვთაება მცენარის ფესვის სახით გამოჩნდებოდა, რომელსაც ადამიანის ფორმა ჰქონდა და წინასწარმეტყველების უნარი გააჩნდა. ქალები ასეთ ფესვებს ღამით ამოთხრიდნენ მიწიდან, რძეში განბანდნენ და სასთუმალთან იდებდნენ, რათა თავიანთი მომავალი და ბედი გაეგოთ.

– რატომ ჰქონდა პირველი ხნულის გატანას დიდი მნიშვნელობა?

– იმიტომ, რომ ის განაპირობებდა წლის მოსავლიანობას, ზოგან ამ წესს „სახნისის გამოტანა“ ერქვა, ზოგან – „გუთნის გამოსვლა“. ხნულის გატანის დრო 20 მარტიდან თვის ბოლომდე მერყეობდა, როცა მიწა მზად იყო მოსახნავად (ამას სხვადასხვა საშუალებით არკვევდნენ). სოფლის უხუცესები გამოაცხადებდნენ პირველი ხნულის გატანის დღეს. ინიშნებოდა ზეიმის წამყვანი, რომელიც ამ ზეიმის ხარჯებს გაიღებდა. ზოგიერთ სოფელში ამას ნებაყოფლობით აკეთებდა რომელიმე კაცი, რომელიც ზეიმის დამთავრებისას გამოაცხადებდა თავის სურვილს, მომავალ წელს ყოფილიყო წინამძღოლი. არავის ჰქონდა უფლება, დაეწყო საგაზაფხულო ხვნა, სანამ რიტუალი არ ჩატარდებოდა. თვლიდნენ, რომ პირველი კვალის გამტანზე იყო დამოკიდებული მოსავლის სიუხვე და მიწის ბარაქიანობა. ამიტომ „კარგი ფეხის“ მქონე კაცს ირჩევდნენ. სწორედ აქედან მოდის საახალწლო დღესასწაულის პირველი მომლოცველის – მეკვლის სახელი. ის პირველი ეხებოდა სახნავ-სათესად განკუთვნილ მიწას და ამდენად, პირველი ხვდებოდა სათაყვანო ღვთაებას, რომელიც შესაძლოა, მის კვალს, მის ნაფეხურსაც მოჰყვებოდა. სავარაუდოდ, მეკვლე ქალღმერთის ქურუმადაც შეიძლება, წარმოვიდგინოთ. ამიტომ გასაგებია, რამდენად მნიშვნელოვანი იქნებოდა ოჯახში იმ ადამიანის შემოსვლა, რომელსაც ღვთის წყალობა მოჰქონდა. მეკვლის სახელს კიდევ ერთი დეტალი ემატება. ძველ ქართულ ენაში მიწის მოხვნას „წერა“ ერქვა, ანუ კვალის გაყვანა იყო „მიწის გაწერა“, ხოლო სახვნელ იარაღს – კავწერა (აქედან წერაქვი – მიწის სათხრელი იარაღი). გამოდის, რომ სამიწათმოქმედო იარაღით, კავწერით, მეკვლეს გაჰყავდა კვალი. ის მიწას „გაწერავდა“ და ამდენად, „მწერალი“ იყო, ხოლო რადგანაც მისი მთავარი ფუნქცია რიტუალური კვალის გავლება გახლდათ, ამ უკანასკნელზე კი დამოკიდებული იყო მომავალი წლის მოსავლის ავკარგიანობა და ბარაქიანობა – სიუხვის უზრუნველყოფა, მეკვლე ბედის მწერალიც გამოდიოდა. სოფელში ხვნის დღის გამოცხადების შემდეგ, იწყებოდა დიდი მზადება – წინამძღოლის (იმავე მეკვლის) სახლში კლავდნენ საქონელს, აცხობდნენ პურებს, ემზადებოდნენ შეჯიბრებისთვის. შეჯიბრების მონაწილენი შემოდგომიდან საიდუმლოდ ემზადებოდნენ, რათა ხალხისთვის მოულოდნელი ყოფილიყო მათი გამოჩენა. სიბნელეში ამწყვდევდნენ იმ ცხოველებსა და ფრინველებს, რომლებიც უნდა შეეჯიბრებინათ ერთმანეთისთვის. უღელში შებმულ ხარებს სოფლიდან მინდვრისკენ ქალი მიუძღოდა „გზის მაჩვენებლად“. ზოგან აუცილებელი იყო, რომ ფეხმძიმე ქალი გაძღოლოდა კვალის გავლებას, რათა მისი ნაყოფიერების ძალა შემატებოდა მიწას. დღესასწაულის დროს ხარს რქებზე ჰკიდებდნენ მრგვალ პურებს (მზის სიმბოლოს), რქებს ქონით უპოხავდნენ, რაც მათთვის ნაყოფიერების ძალის მინიჭებას ნიშნავდა. 

 თუშეთში შრომისუნარიანი მამაკაცები ცხვარში იყვნენ. ამიტომ მიწაზე ზრუნვა ქალებს ეკისრებოდათ, გუთნისდედობასაც ისინი სწევდნენ. გაზაფხულზე, ხვნის დაწყების წინ, ოჯახის უფროსი ქალი გაიტანდა სახნისს ან სახვნელს მიწის ნაკვეთში და მიწა უნდა ამოეჩიჩქნა, ან როგორც იტყოდნენ თუშეთში, „მიწა შეეძრა, გამოეღვიძებინა“. ხვნის დაწყებისას აცხობდნენ სამკუთხა პატარა ხმიადებს, სახნავად გამოყვანილ ხარებს მარჯვენა რქაზე ანთებულ სანთელს მიაკრავდნენ. ერთი მესამედი სანთელი უღლის შუაშიც უნდა დაენთოთ. ხმიადებს გადატეხდნენ, თითო ნატეხს ხარებსაც შეაჭმევდნენ. არყით სასმისს აავსებდნენ და ყველაზე უფროსი რომელიც იყო, დაილოცებოდა. შემდეგ სამ მუჭა ხორბალს გადააბნევდნენ და სახვნელს სამჯერ გაატარ-გამოატარებდნენ. ამ დღეს „ხარის გასვლასაც“ უწოდებდნენ. 

– რა წესებს მიმართავდნენ ფშავ-ხევსურები ასეთ დროს? 

– ფშავსა და ხევსურეთშიც იცოდნენ ხმიადის გადატეხა და ხარებისთვის მიცემა. გარდა ამისა, ისინი ხარებს კუდზე გამოაბამდნენ ტყემლის ან ასკილის ტოტს, რომელსაც ავი თვალისგან უნდა დაეცვა პირუტყვი. სადაც კვალს გაიტანდნენ, იქ მიწის გუდას ან ბალახის კონას ჩამოკიდებდნენ ჯოხზე, რომელსაც ამ ხნულში ჩაარჭობდნენ. მას „ნათესების ან ნახნავის მწყემსი“ ეწოდებოდა: ქართლში „ბოსტნის დედოფალა“, კახეთში – „ბოსტნის კუკი (თოჯინა)“ ერქვა. დიასახლისი უბარებდა „მწყემსს“, კარგად შეენახა და მოევლო ნათესისთვის. ხალხი ერთად ბრუნდებოდა მინდვრიდან, ერთად ნადიმობდნენ და გართობა-შეჯიბრებებს აწყობდნენ. თუ რიტუალის პირველ ნაწილში წამყვანი ადგილი ასაკოვან ხალხს ეჭირა, მეორე ნაწილში ისინი ახალგაზრდების გართობისა და ხალისის მაყურებელნი იყვნენ. ყოველი თამაში და შეჯიბრება სიმბოლური დატვირთვისა იყო და საბოლოო ჯამში, მიწის ნაყოფიერების გაძლიერებას უწყობდა ხელს.

 კავკასიელთა რწმენით, მზე ზამთარში ებრძვის სიცივეს და ნელ-ნელა კარგავს ძალას. გაზაფხულისთვის, როცა ახალი ძალით უნდა ამოანათოს, უკვე დასუსტებულია. ამიტომ, ხალხი ეხმარება ძალის მოკრებაში. ქართულ ფოლკლორში შემორჩენილი ლექსი სიტყვიერი ფორმულაა, რომლის მაგიური ძალით მზეს ღონე უნდა მომატებოდა: „მზეო, ამოდი, ამოდი, ნუ ეფარები გორასა, სიცივეს კაცი მოუკლავს, საწყალი აგერ გორავსა“. სიტყვის გარდა, მოქმედებაც იყო საჭირო. გაზაფხულის შეხვედრა დათქმული იყო 22 მარტს, კავკასიაში მცხოვრებ ხალხთა უმრავლესობა კალენდარულ წრებრუნვას ამ დღეს იწყებდა. ზოგან ადრევე ემზადებოდნენ ამ დღისთვის, აგროვებდნენ ფიჩხს, ნაფოტებს. 22 მარტს საღამოს ანთებდნენ კოცონებს და ყველა ზედ ახტებოდა, თან ამბობდნენ: „ჩემი ავადმყოფობა  – ცეცხლს, ჯანმრთელობა იყოს, ცეცხლის კვამლი გაძლიერდეს!“ ხალხის წარმოდგენით, ცეცხლს ჰქონდა გამწმენდი ძალა და კოცონზე გადახტომით ისინი თავისუფლდებოდნენ იმ უწმინდურებისგან, რომელიც ზამთარში დაგროვდა. თან, ამ კოცონის ძალით მზეს გაძლიერებაში ეხმარებოდნენ. საქართველოს სინამდვილეში კოცონზე გადახტომა ჭიაკოკონობის დროს ავსულთა განდევნისა და განწმენდის საშუალება იყო. მნათობთა თაყვანისცემა და მათი ჩართვა რელიგიურ სისტემაში მიწათმოქმედების განვითარებამ მოიტანა, რადგან დაკვირვების შედეგად ადამიანი მიხვდა, რომ მიწის ნაყოფიერებაში ისინიც მონაწილეობდნენ.