„ძველი ადამიანები სამყაროს განუყოფელ ნაწილად შეიგრძნობდნენ თავს და, რაც კი გააჩნდათ ამქვეყნად, ყველაფერი ღვთაებების ბოძებულად წარმოედგინათ და ღვთაებათა სურვილით ეძლეოდათ – როგორც სიკეთე, ისე სიძნელეები. მათი წარმოდგენით, სამყაროში ყველაფერს თავისი გამრიგე ღვთაება ჰყავდა, მათ შორის – ავადმყოფობებსაც...“ – ეს არის ამონარიდი ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის კათედრის გამგის, პროფესორ ქეთევან სიხარულიძის წიგნიდან „კავკასიური მითოლოგია“. თუ რომელი ღვთაებები იწვევდნენ ავადმყოფობას და როგორი იყო მათთან დაკავშირებული რიტუალები, ამის შესახებ თავად ქალბატონი ქეთევანი გვესაუბრება:

– ანტიკურ ეპოქაში ეპილეფსია ღვთაებრივ სენად ითვლებოდა. როცა ადამიანს კონვულსია იპყრობდა, ფიქრობდნენ, რომ მას ღვთაება ეწვია. ამგვარ მდგომარეობაში ხშირად იყვნენ ღვთისმსახურნი, მისნები, როგორც პითია – დელფოს სამისნოში. როცა მიწის ნაპრალთან სამფეხაზე მჯდარი პითია მიწიდან წამოსული ოხშივარით ბრუვდებოდა, მას ეწყებოდა კონვულსია, მთელი სხეული უცახცახებდა და შეცვლილი ხმით იწყებდა ქარაგმულ წინასწარმეტყველებას. ხალხის რწმენით, ეს იმას ნიშნავდა, რომ მის სხეულში აპოლონი შევიდა და პითიას საშუალებით ამცნობდა ქურუმებს მომავალს. მსგავსი მდგომარეობა კავკასიელთა კულტმსახურებაშიც გვხვდება. ხატის (ღვთაების) მსახურთა შორის ქადაგი მნიშვნელოვანი პიროვნება იყო, რადგან ის იყო შუამავალი ხალხსა და ღვთისშვილს შორის და ამცნობდა მათ ღვთაების ნება-სურვილს. ღვთაება თვითონ ირჩევდა თავის მონას, „დაიჭერდა“ და ადამიანი თავისდაუნებურ ქმედებებს სჩადიოდა. „დაჭერილები“ იმდენს ცეკვავდნენ, რომ ძალაგამოცლილები ძირს ეცემოდნენ და თან გალობდნენ. ამის მერე იწყებდნენ ქადაგებას ანუ ლაპარაკს ღვთის სახელით. „როცა ღვთაება ხევისბერად ირჩევს კაცს, ეს მისი ავადმყოფობით იწყება, რასაც „დამიზეზება“ ჰქვია. ხატის „დაჭერილი” ავად გახდება: ზოგი დადუნდება, ზოგი დამუნჯდება, ზოგს რაღაც მოუვა. ექიმი მაგას ვერ გაუგებს. წავლენ მკითხავთან და ის ეტყვის, რომ ხატი მას თავის მსახურად ირჩევს. თუ კაცმა უარი თქვა, მას ავადმყოფობა დაუმძიმდება და, შეიძლება, მოკვდეს კიდეც. ქადაგის აღგზნება ეპილეფსიის შეტევას ჰგავს და ხევისბერის მდგომარეობაც ფიზიკური უძლურებით გამოიხატება, მაგრამ ხალხი მას ავადმყოფად არ მიიჩნევს, რადგან მისი წამლობა შეუძლებელია როგორც პრაქტიკული მედიცინის, ისე რიტუალის ჩატარების თვალსაზრისით. ღვთისშვილი ამგვარად გამოხატავს თავის ნებას და მხოლოდ მაშინ თავისუფლდება ავადობისგან, თუ მიიღებს ხატის შემოთავაზებას“. 

– რომელი იყო სხვადასხვა დაავადების, მათ შორის – სახადის, ეპიდემიის გამომწვევი ღვთაება და როგორი იყო მათთან დაკავშირებული რიტუალები?

– ძველად კავკასიელებს სწამდათ, რომ ადამიანი თვითონ კი არ ხდება ავად, არამედ, ავადმყოფობას უგზავნის მასზე გამწყრალი ღვთაება ან ავი სული ეძალება. ამიტომ, მიმართავდნენ მაგიურ-რელიგიური საშუალებებით მკურნალობას. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ავადმყოფს არ წამლობდნენ. ისინი ფიქრობდნენ, რომ სამკურნალო საშუალებებს ეფექტი არ ექნებოდა, თუ ღვთაებას არ მოიმადლიერებდნენ. ძველ ქართულში დაავადების აღმნიშვნელ სიტყვებს შორის გვხვდება „სნეულება“, „სენი“, რომელიც სიმრთელის ანტონიმია. „სენი” ნიშნავს წონასწორობის, სიმრთელის დარღვევას. ყველაზე უფრო ფართოდ არის გავრცელებული ტერმინი „ავადმყოფობა“, რაშიც ძველ ქართულში მხოლოდ დაავადება კი არ იგულისხმებოდა, არამედ, საერთოდ ცუდად ყოფნა. თუკი „კარგად მყოფი“ სიკეთეში მყოფს ნიშნავს, ავადმყოფობა ავი სულების ტყვეობაში ყოფნას გულისხმობდა, ანუ ადამიანის სხეულში ავი სული, ავი ძალა იყო შეჭრილი, რომლის გამოსადევნად შელოცვებსა და მაგიურ ქმედებებს ასრულებდნენ. 

 ყველაზე უფრო მდიდარი, რიტუალური პრაქტიკის თვალსაზრისით, არის ბავშვთა ინფექციური დაავადებები, სახადი, ეგრეთ წოდებული „ბატონები“, რომლებსაც, ქრისტიანობის გავლენით, ანგელოზებსაც ეძახიან. ამ დაავადებებს ფშავ-ხევსურეთში „ღვთის ვალი“ დაერქვა. ამ სახელში მეორდება „სახადის“ შინაარსი – ის, რაც მოსახდელია, რაც აუცილებლად შესასრულებელია და ამას მითოლოგიურ-რელიგიური წარმოდგენა ედო საფუძვლად. „ბატონები,” ხალხური განმარტებით, 7 სნეულებას მოიცავს: ყვავილს, წითელას, ქუნთრუშას, ჩუტყვავილას, ყივანახველას, ყბაყურასა და წითურას. სახადები სულიერ არსებებად ჰყავდათ წარმოდგენილი, რომლებიც დროდადრო მოევლინებოდნენ ადამიანებს. ბატონების საგალობლის – „იავნანას“ ზოგიერთ ტექსტში სახადი ღვთიურ დაავადებად მოიხსენიება. ფაქტობრივად, ის დაავადებად არც კი მიაჩნდათ; თვლიდნენ, რომ ღვთაებები ესტუმრნენ ოჯახს და, როგორც ძვირფას სტუმრებს, ისე უნდა დახვედროდნენ. საქართველოს ზოგიერთ რეგიონში „ბატონების” წინამძღოლად ბარბარე ითვლებოდა (დედა ქალღმერთის ერთ-ერთი გვიანდელი იპოსტასი), საწესო ლექსის მისამღერში კი „ნანა” – იხსენიება თავისი ატრიბუტებით – იითა და ვარდით. ეს მისამღერი – „იავ ნანა, ვარდო ნანა“ ქალღმერთისადმია მიმართული და თავის დროზე მისთვის განკუთვნილ ვედრებას წარმოადგენდა. „ბატონებს” შემდეგნაირად ხვდებოდნენ: სახადიან ბავშვს სუფთა ლოგინში ჩააწვენდნენ და საზეიმოდ მორთავდნენ. ზოგან ზაფხულში სახადიანს ბეღელშიც აწვენდნენ ამ ნაგებობის საკრალურობის გამო. ავადმყოფის ოთახი ლამაზად მორთული უნდა ყოფილიყო, რადგან ოჯახში მობრძანებულ, ბავშვის სხეულში ჩასახლებულ ანგელოზებს განსაკუთრებული პატივისცემა სჭირდებოდათ. წითელას დროს წითელ ფარდებს კიდებდნენ და ავადმყოფსაც წითელ პერანგს აცმევდნენ. ზოგჯერ სახადიან ბავშვს თითებზე ბამბის ძაფებს შემოახვევდნენ – ანგელოზები (ბატონები) ბამბის ძაფებზე ითამაშებენო. ავადმყოფის სურვილი განუხრელად სრულდებოდა, რადგან მისი პირით ღვთაებები საუბრობდნენ. ფერად ტანსაცმელს იცვამდნენ ისინიც, ვინც ავადმყოფს უვლიდა. მათი სახლი იყო ბატონებისა და მათი დედის დროებითი სამყოფელი. მათ კარგად უნდა დახვედროდნენ და გაეცილებინათ კიდეც. ავადმყოფის საწოლთან დგამდნენ ტაბლას, რომელზეც ეწყო: პური, ტკბილეულობა, ცომისგან დამზადებული შინაური და გარეული ცხოველების ფიგურები. 

– როგორც ჩანს, „ბატონებისადმი” მიძღვნის რიტუალში აქტიურად არის ჩართული ცეკვა. 

– იმის გამო, რომ ცეკვა გარკვეულ რიტმს ემორჩილება, ის ხელს უწყობს სამყაროს ორგანიზაციასა და ციკლურ მოწესრიგებას. ყოველი ცეკვა იქმნებოდა მითოსურ წინადროში, მითოსური წინაპრის თუ ღვთაების მიერ. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი როლი ეკისრებოდა ცეკვებს მცირეაზიური დედა ქალღმერთის კულტმსახურებაში, რაც მოგვიანებით ორგიასტულ თავაშვებულობაში გადაიზარდა, რადგან ცეკვა მედიტაციის ერთ-ერთი საშუალებაა და უკონტროლოდ მისი გამოყენება ცნობიერებას აკარგვინებს ადამიანს. ერთ-ერთი ყველაზე ძველი და პოპულარული ფორმა ფერხულისა წრისებრი იყო. სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, „ფერხული“ მრგვალად წყობას ნიშნავდა, სიმრგვალე კი მთლიანობას გამოხატავდა, რაც სამყაროს ერთიანობას გულისხმობდა. არასწორი და არეული ცეკვა ქაოსის მანიშნებელია. ფერხულის სწორი, რიტმული შესრულება სამყაროში წესრიგის, მშვიდობისა და ნაყოფიერების გარანტია. ყოველგვარი წრე აუცილებლად გულისხმობს ცენტრის არსებობას. ბატონების „საბოდიშო“ რიტუალური ცეკვის დროს ავადმყოფის საწოლი ექცევა წრეში. ის ღერძია, რომლის გარშემო ცეკვავენ მოფერხულენი. იმ რწმენიდან გამომდინარე, რომ ავადმყოფის სხეულში ქალღმერთი ან მისი შვილები არიან ჩასახლებულნი, ეს ფერხული წრეს კრავს ღვთაების გარშემო, რაც გვაგონებს ძველ კულტებში ქალღმერთის გარშემო ქურუმთა ცეკვას. მიუხედავად ასეთი საზეიმო განწყობისა, „ბატონების” მოსვლა მაინც გარკვეულ სასჯელად აღიქმებოდა, რომელსაც განრისხებული ქალღმერთი გზავნიდა. სწორედ ამიტომ ერქვა დასავლეთ საქართველოში „მებოდიშე“  იმ ქალს, რომელსაც სპეციალურად იწვევდნენ „ბატონების“ გასართობად, ანუ რიტუალის შესასრულებლად. აღმოსავლეთ საქართველოში მას „ბატონების მამიდა“ ერქვა. „ბატონების” მისართმევ ტაბლაზე გამოსახავდნენ „საბოდიშო ჯვარს“ და ტარდებოდა „საბოდიშო“ რიტუალი. ცხრა ვაჟი და ქალიშვილი ერთმანეთის მიყოლებით უვლიდნენ ირგვლივ ავადმყოფის საწოლს და მღეროდნენ „იავნანას“ ანუ, ნანას სადიდებელს. მათ ეჭირათ თეფშები იის ნაყენით და გარშემო ასხურებდნენ. ამას ცეკვით ასრულებდნენ ავადმყოფის დედა, ბებია, მამიდა. ზოგჯერ ისინი შიშვლები ცეკვავდნენ. იყო შემთხვევები, როცა ავადმყოფის დედა ან ბებია მკერდს გაიშიშვლებდა, ძუძუებს მიწაზე გაათრევდა და ფორთხვით სამჯერ შემოუვლიდა ავადმყოფის საწოლს, სიტყვებით: „დედამიწავ, გვაპატიე ჩვენი უდევრობა, ჩემი შვილი კარგად მიმყოფეო“. თავშემოვლა ტარდებოდა ეგრეთ წოდებული „გადალოცვის“ დროსაც, რაც „ბატონების” სხვისთვის გადაცემას ნიშნავდა. ავადმყოფის თავშემოვლებულ სუფრას გზაჯვარედინზე გაიტანდნენ იმ აზრით, რომ გამვლელი თან წაიღებს და „ბატონებიც” მას გაჰყვება. გადალოცვის მაგიური რიტუალიც „ბატონების” კულტის ერთ-ერთი უძველესი ელემენტია. ხევში „ბატონების” გასტუმრების რიტუალი ასევე დედამიწის თაყვანისცემას უკავშირდება. ყვავილის მშვიდობიანი მოხდის შემდეგ დედა გულ-მკერდს გაიხსნიდა და შიშველი მკერდის მიწაზე შეხებით, დაოთხილი მიდიოდა კარამდე, რომ „ბატონები” მშვიდობიანად გაესტუმრებინა...