სამწუხაროდ, ჩვენს ქვეყანაში ამა თუ იმ დაავადების გაიდლაინი (დანიშნულების სტანდარტი) არ არსებობს, რაც იმას ნიშნავს, რომ თითოეული ექიმი საკუთარი შეხედულებისამებრ ნიშნავს მკურნალობას და, შესაბამისად, იმ მედიკამენტებსაც, რასაც ამა თუ იმ დაავადების მკურნალობისას იყენებს. თავის მხრივ, მედიკამენტების ხარისხს არავინ ამოწმებს და არც იმას, რამდენად ეფექტიანი აღმოჩნდა ექიმის დანიშნულება. ამდენად, სავსებით ლოგიკურია, რომ საჭიროზე მეტ მედიკამენტს ვიღებთ, რაც დაავადებებისგან ვერ გვკურნავს, მაგრამ, სამაგიეროდ, საფუძვლიანად ამდიდრებს ფარმაცევტულ კომპანიებს და იმ ექიმებსაც, რომლებიც ამ კომპანიებს წილში ჰყავთ და „ატკატებს“ უხდიან. იმის გათვალისწინებით, რომ ეს მანკიერი პრაქტიკა თვით ამერიკის შეერთებულ შტატებშია გავრცელებული, ბუნებრივია, მისგან ვერც ჩვენ ვიქნებით დაცული, თუმცა ჩვენ სხვა პრობლემაც გვაქვს: ხშირად საქართველოში ისეთი წამლები იყიდება, რომლებიც ევროპულსა თუ ამერიკულ ბაზარზე აკრძალულია. როგორ და რის სანაცვლოდ ატყუებენ ფარმაცევტული კომპანიები და ექიმები პაციენტებს თვით ყველაზე დაცულ ამერიკულ ბაზარზე და რა საფრთხეების წინაშე დგანან ქართველი პაციენტები, – თემას ჯანდაცვის ექსპერტთა კლუბის თავმჯდომარე თინა ტურძილაძე განგვიმარტავს.

– რა ტიპის გარიგებები არსებობს ფარმაცევტულ კომპანიებსა და ექიმებს შორის და რა მეთოდით ატყუებს ორივე მხარე პაციენტს? მით უფრო, რომ აშკარად თვალშისაცემია მედიკამენტების სიუხვე, რომლებსაც ექიმები უნიშნავენ პაციენტებს: თუ დაავადებას გადაურჩი, მედიკამენტების გვერდითი მოვლენები ნამდვილად მოგიღებს ბოლოს.  

– ამ დღეებში, ზედიზედ რამდენიმე ახლობლის სამედიცინო დანიშნულების გადახედვა მომიწია, შევწუხდი –  ეს არ იყო უბრალოდ არარაციონალური დანიშნულება,  ეს  იყო ჯანმრთელობისთვის საშიში პოლიპრაგმაზია!  დამატებით ამისა, საეჭვო თერაპიული ღირებულების „ბრენდნეიმები“  ექიმის „ატკატებისთვის“ 10-პროცენტიანი ბონუს ბარათებით.

წამლების ბრენდული დასახელებებით გამოწერის პრაქტიკა, რომელიც ფორმალურადაც და არაფორმალურადაც ხელშეწყობილია საქართველოში, შინაარსობრივად გულისხმობს ექიმების მიერ პაციენტისთვის კონკრეტული მწარმოებლის წამლის დანიშვნას. აი, აქ ჩნდება ექიმის მწარმოებლებთან გარიგების რისკი, „რისკის“ „მოტივაციად“ მეტამორფოზისთვის  ფარმაცევტული ბიზნესი საქმეში რთავს თავის მძიმე არტილერიას –  „პრომოუშენს“.

„წამლის პრომოუშენი“ საბაზრო ინფორმაციის მართვის ტექნოლოგიაა და  ითვალისწინებს გაყიდვების სტიმულირების ღონისძიებების კომპლექსს. ხშირად, უფრო მეტიც, ძალიან ხშირად,  ეს ღონისძიებები სცილდება ეთიკურობისა და კანონიერების ზღვარს. ამ ტიპის ღონისძიებაა, მაგალითად, ექიმების „ბონუსების სისტემა“, ანუ „ატკატები“. კერძოდ, კონკრეტული ბრენდის დანიშვნის საზღაურად ექიმი მწარმოებლისგან ან სავაჭრო ლიცენზიის მფლობელისგან პაციენტის მიერ წამლის ყიდვის შემთხვევაში, იღებს ეგრეთ წოდებულ „ატკატს,“ წამლის ფასის 10 პროცენტის სახით. ეს ამორალური მარკეტინგია, რომელიც რყვნის სამედიცინო დანიშნულების პროცესს, საფრთხეს უქმნის საზოგადოებრივ ჯანმრთელობას და რაც ძალიან ცინიკურია, თავად საზოგადოებას ახდევინებს ამ უკანონო პრომოუშენის ხარჯებს, ვინაიდან ეს ხარჯები წამლის ფასში აისახება.

– რა საშუალებები არსებობს ამისგან თავის დასაცავად, ეს არ იქნება მხოლოდ ქართული სამედიცინო სფეროსთვის დამახასიათებელი ტენდენცია?

– ჯანდაცვაში თაღლითობა ადამიანებისთვის ჯანმრთელობისა და სიცოცხლის მოპარვას  ნიშნავს და, ბუნებრივია, ეს საზოგადოებისგან სერიოზულ დამოკიდებულებას მოითხოვს. მოგიყვანთ მაგალითებს ამერიკის ჯანდაცვიდან, რომლებიც ამ ბოლო წლებში იქნა გამოვლენილი და ადმინისტრირებული ხელისუფლების მიერ. 2008 წელს ამერიკის შეერთებულ შტატებში FDA-მ Eli Lilly-ის პრეპარატ „ზიპრექსას“ ავტორიზაცია განახორციელა, პრეპარატი გამოიყენება ფსიქიკური აშლილობის, ბიპოლარულ აშლილობასთან დაკავშირებული მწვავე მანიაკალური ეპიზოდების (მოკლე კურსით) და შიზოფრენიის (რომელიც სტაბილურია  დაახლოებით 8 თვის განმავლობაში) სამკურნალოდ.  „ზიპრექსა“ არასოდეს ყოფილა დაშვებული ჭკუასუსტობის და ალცჰეიმერის სამკურნალოდ, არც მასთან დაკავშირებული ფსიქოზებისა და დემენციასთან დაკავშირებული კოგნიტური დარღვევების სამკურნალოდ. მუხედავად ამისა, კომპანია Eli Lilly ახორციელებდა ამ არასანქცირებული ჩვენებებით პრეპარატის პრომოუშენს. კომპანიამ შექმნა ყალბი მარკეტინგული მასალა არაპირდაპირი დანიშნულებით რეალიზაციისთვის, რომლითაც ექიმებს არწმუნებდა, რომ პრეპარატი ეფექტიანი იყო  დემენციის, ალცჰეიმერის, დეპრესიის, შიშების და ძილის პრობლემების,  ქცევითი პრობლემების – აღგზნება აგრესია, მტრული განწყობა –  კორექციისთვის. ამ კამპანიაში მწარმოებელმა ჩადო დიდი ფინანსური რესურსი და ჩართო თავისი სავაჭრო წარმომადგენლები. მოკვლევით გამოვლინდა, რომ  Eli Lilly-მ უკანონო პრომოუშენი ეტაპობრივად განახორციელა 3 სეგმენტში:  მოხუცებულთა სახლებში, სადაც გრძელვადიანი პატრონაჟის პროგრამები ხორციელდებოდა,  პირველად ჯანდაცვაში და ბოლოს, ყველაზე დიდი ინვესტიცია უწყვეტი განათლების სისტემაში ჩაიდო. ეს სეგმენტი მილიონობით დოლარით დასპონსორდა, გაიცა გრანტებიც „ზიპრექსას“ არასანქცირებული ჩვენებებით დანიშნულების პრომოუშენისთვის.

– როგორი იყო სანქცია?

– ამ თაღლითობისათვის Eli Lilly დაჯარიმდა 515 მილიონი აშშ დოლარით, ჩამოერთვა 100 მილიონი აშშ დოლარის აქტივები და დაეკისრა ფედერალური ბიუჯეტისთვის 800 მილიონი დოლარის ზარალის ანაზღაურება. საერთო ჯამში, ჯარიმამ  მილიარდ 415 მილიონი აშშ დოლარი შეადგინა. ფინანსური სანქციების პარალელურად, კომპანიას დაევალა თავის ვებ-გვერდზე ექიმების კომპენსაციების, მათ შორის, მოგზაურობებისა და დასვენებების შესახებ ინფორმაციის გამოქვეყნება და საერთოდ, კორპორატიული საქმიანობის მეტი გამჭვირვალობა.

2009 წელს ამერიკის იუსტიციის სამინისტროს საიტზე გამოქვეყნდა ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ „ფაიზერის“ შვილობილმა კომპანიამ სარეკლამო და მარკეტინგული ხარჯებიდან მილიონობით დოლარი ქრთამის სახით, გადაუხადა ექიმებს და ჩინოვნიკებს 11 სახელმწიფოში. მათ შორის, ყოფილ საბჭოთა კავშირის ქვეყნებშიც და თუმცა კომპანიამ ეს დანაშაული აღიარა, ამით არ ამოწურულა „ფაიზერის“ სკანდალი. როგორც მოკვლევით დადასტურდა, კომპანია ახორციელებდა პრეპარატ „ბექსტრას“ უკანონო პრომოუშენს, იმ ჩვენებებით და დოზებით, რომელიც  FDA-ს მიერ უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული მაღალი საფრთხეების გამო არ იქნა სანქცირებული. აღნიშნულის გამო კომპანია დაჯარიმდა  1,3 მილიარდი აშშ დოლარით. ანალოგიური ბრალდებით, დავა გაგრძელდა პრეპარატების: „გეოდონის“, „ლირიკას“,  ზივოქსის გამო. დამატებით კიდევ 1 მილიარდი აშშ დოლარის ჯარიმა დაეკისრა „ფაიზერს“. დადასტურდა „ფაიზერის“ მიერ თავისი პრეპარატების დანიშვნის წასახალისებლად, სამედიცინო სერვისების პროვაიდერებისთვის ეგრეთ წოდექული „ატკატების“ გადახდა.

ჯამში, კომპანია „ფაიზერი“ დაჯარიმდა და დავების რეგულირებისთვის დაეკისრა 2,3 მილიარდი აშშ დოლარის გადახდა. დანაშაულის გამოვლენის  ხელშეწყობისთვის 6-მა ინფორმატორმა კომპანიის მიერ გადახდილი ჯარიმიდან 102 მილიონ აშშ დოლარი მიიღო.

2012 წლის 2 ივლისს აშშ-ის იუსტიციის სამინისტროს საიტზე გამოქვეყნდა ინფორმაცია GlaxoSmithKline-ის მიერ განხორციელებული უპრეცედენტო მასშტაბის თაღლითობის შესახებ. საქმე აქაც წამლების უკანონო პრომოუშენს შეეხო, მათ შორის „პაქსილს“, „ველბუტრინს“, „ავანდიას“... მოკვლევით დადასტურდა, რომ კომპანია აყალბებდა პრეპარატების შესახებ ინფორმაციას და აფინანსებდა  ცრუ ინფორმაციის გავრცელებას, მათ შორის სამედიცინო და სამეცნიერო ჟურნალებში, მაგალითად, „პაქსილის“ შესახებ კომპანიამ  გაავრცელა ინფორმაცია, თითქოს  პრეპარატ „პაქსილის“ ეფექტიანობა ბავშვებში კლინიკური კვლევებით იქნა დადასტურებული, სინამდვილეში, მართლაც ჩატარდა 2  კვლევა, რომლითაც პირიქით, არ დადასტურდა პრეპარატის ეფექტიანობა ბავშვებში.

ანალოგიურად გააყალბა „გლაქსომ” ინფორმაციები „ველბუტრინთან“ დაკავშირებითაც. წამალი, რომელიც FDA-ს მიერ სანქცირებული იყო მხოლოდ დიდი დეპრესიული აშლილობის სამკურნალოდ, მწარმოებლის მიერ ბაზარზე იყიდებოდა არასანქცირებული ჩვენებებით, მათ შორის, ანორექსიგენულ საშუალებად, სექსუალური დისფუნქციის სამკურნალოდ, ნარკომანების სამკურნალოდ და ასე შემდეგ.  კომპანიამ მილიონობით დოლარით დააფინანსა  პრეპარატის უკანონო  პრომოუშენი, ფულს უხდიდა ექიმებს ცრუ ინფორმაციის სპიკერობაში. დანიშნულების წახალისების მიზნით, ექიმებს უფინანსებდა ძვირად ღირებულ სადილებს, ექსკურსიებს კურორტებზე, უწყვეტი სამედიცინო განათლების პროექტებს, უხდიდა „ატკატებს“. ამ შემთხვევაშიც  კომპანიამ აღიარა თავისი დანაშაული! ანალოგიური პრობლემებია „ავანდიასთან“, „იმიტრექსთან“, „ლოტრონექსთან“ და „ფლოვენტთან“ დაკავშირებით და, სამწუხაროდ, ეს სია ძალიან გრძელია.

– რომელი იყო ყველაზე გახმაურებული სკანდალი, თუმცა მესმის, რომ ერთი პრეპარატის სხვა დანიშნულებით გამოყენება უკვე სკანდალია.

– შთამბეჭდავია სამედიცინო ტექნოლოგიების გლობალური ლიდერის „მედტრონიკის“ სახელთან დაკავშირებული სკანდალი, რომლის მარკეტინგის სამზარეულო ამერიკის სენატმა მოიკვლია და გამოამზეურა. სკანდალის საგანი გენური ინჟინერიის მორფოგენეტიკური პროტეინი Infuse გახდა. Infuse გამოიყენება სპინალურ ქირურგიაში ძვლის ქსოვილის ზრდის სტიმულაციისთვის. ეს ძლიერი ბიოლოგიური აგენტია,  სერიოზული გვერდითი ეფექტებით.  როგორც აღმოჩნდა, ცნობილი ექიმების სახელით, წამყვან სამეცნიერო ჟურნალებში Infuse-ს შესახებ გამოქვეყნებული 11 სტატია „მედტრონიკის“ მარკეტოლოგების ფარული მონაწილეობით იყო შედგენილი. მარკეტოლოგების „მეგობრული რჩევების“ გათვალისწინება კი სოლიდურად ნაზღაურდებოდა.  მაგალითად, სტატიების მთავარ ავტორს, სპინალურ ქირურგს, ქენ ბარკესს, კომპანიისგან 1998-2010 წლებში მიღებული აღმოაჩნდა 6,4 მილიონი აშშ დოლარი. დოკუმენტურად დადასტურდა, რომ 15 წლის განმავლობაში „მედტრონიკმა“, ექიმთა 13-კაციან ჯგუფს და მათთან დაკავშირებულ 2 კორპორაციას, გადაუხადა 210 მილიონი აშშ დოლარი. მგონი, საკმარისია ეს მაგალითები, ტრენდის შესაფასებლად.

– თუ ეს ხდება ამერიკის შეერთებული შტატების ფარმაცევტულ ბაზარზე, ადვილი წარმოსადგენია, რა შეიძლება, ხდებოდეს ჩვენს ბაზარზე, სადაც მედიკამენტების შემოწმების არც ვალდებულებაა და არც საშუალება. თეორიულად, რა საფრთხეების წინაშე დგანენ ქართველი პაციენტები იმ კუთხით, რაზეც ისაუბრეთ?

–  ქართულ  ბაზარზე  უმწვავესია წამლების  უსაფრთხოების და  ეფექტიანობის პრობლემები. პაციენტი მიტოვებულია ბიზნესის პირისპირ მარტოდ და ამერიკული მაგალითებიდანაც ჩანს, როგორ იქცევა იქ ბიზნესი –  უბრალოდ იქ ამის გაზომვა და ადმინისტრირება შესაძლებელია და აქ  გაზომვის შესაძლებლობები უკიდურესად შეზღუდულია.

– ყოფით დონეზე ვიცით, რომ, მაგალითად, „ანალგინი“, „ბარალგინი“ და სხვა გარცელებული პრეპარატების გამოყენება აკრძალულია დასავლეთის ქვეყნებში, თუმცა ჩვენ მაინც ვიყენებთ. იგივე ეხება „ნიმესილსაც“, რომელიც ჩვენთან პოპულარულია.  როგორ ხვდება ეს პრეპარატები ჩვენს ბაზარზე? იმ ქვეყნებიდან, სადაც არ არის აკრძალული?

–  ქვეყანაში წამლის დაშვება ხდება სამედიცინო საქმიანობის რეგულაციის სააგენტოს  მიერ,  დადებითი თუ უარყოფითი გადაწყვეტილება მიიღება წამლის დოსიეს ექსპერტიზის საფუძველზე, დოსიეს  ნაწილია კლინიკური კვლევების მასალა. თუკი სააგენტო უშვებს ქართულ ბაზარზე წამალს, რომელიც არ არის დაშვებული ფარმაციაში წამყვანი სისტემების მიერ, გამოდის, რომ ის, რაც უსაფრთხოდ და ეფექტიანად არ მიიჩნია წამყვანმა მარეგულირებლებმა, უსაფრთხოდ და ეფექტიანად მიიჩნიეს ჩვენთან. ამის საპირწონე არ არის, მაგრამ ობიექტურობისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენ ძალიან ღარიბები ვართ და ჩვენი ბაზარი  განსხვავდება განვითარებული ბაზრებისგან, სადაც მეტწილად ბლოკბასტერებია წარმოდგენილი. ჩვენ ვერ გავწვდებით მათ, მაგრამ უნდა მოვაგვაროთ გენერიკების ეფექტიანობის პრობლემები, არაპირდაპირი დანიშნულებით  ლეგალიზაციის  პრობლემები,  ეს ეხება „ნიმესილსაც“ და ძალიან ბევრ სხვა წამალსაც.

– მესმის, რომ საქართველო არ არის დიდი მოცულობის ბაზარი, მაგრამ მსოფლიო ფარმაცევტულ ბაზარზე არსებული ვითარებიდან გამომდინარე, რა ტიპის პრეპარატების გასაღების ბაზარია ჩვენი ქვეყანა? 

– ბაზარი სავსეა საეჭვო წამლებით, ნდობას არ იმსახურებს არც მათი ეფექტიანობა, არც უსაფრთხოება, არც მათი ჩვენებები, არც მათი სტანდარტულობა და არც წარმომავლობა. ამას წინათ, ამერიკელი ექიმის მელისა იანგის ბლოგზე სტატია წავიკითზე, რომელიც ასე მთავრდებოდა: „ყველამ, ვინც უკმაყოფილოა,  ჩვენი ჯანდაცვის სისტემით, ერთი ან ორი წელი მესამე სამყაროს ქვეყნებში უნდა გაატაროს“...  და მართლაც, ამერიკა იქით იყოს, ჩვენ რა გვეშველება? რა ეშველებათ  მარკეტინგულ ლაბირინთებში უპატრონოდ მიტოვებულ ჩვენს  პაციენტებს? რას აპირებს ხელისუფლება, თუ მიიჩნევს, რომ საქართველოში ეს პრობლემები არ არის? რა თქმა უნდა, ეს პრობლები ჩვენთანაცაა და მისი უყურადღებოდ მიტოვება დაუშვებელია. ამ პრობლემების დიაგნოსტირებისთვის, ხელისუფლებამ სულ ცოტა, ორი რამ უნდა გააკეთოს: გაასაჯაროოს საქართველოში ჩატარებული ან რეგისტრაციის მიზნით მარეგულირებლისთვის  წარმოდგენილი ყველა კლინიკური კვლევის მასალა;  შემოიღოს ფარმაცევტული კომპანიების ფინანსური ანგარიშების გამოქვეყნების ვალდებულება.

– როგორია ექიმების როლი ამ პრობლემაში?

– რაც შეეხება ექიმებს, ჩემი აზრით, უნდა გადაიხედოს ექიმის სტერეოტიპი. ადამიანებმა უნდა გააცნობიერონ, რომ არც ჯანდაცვაა 100 პროცენტით გარანტირებული და არც  ექიმია  ღმერთი და  ჯადოქარი. ის ჩვეულებრივი ადამიანია, რომელსაც სხვა ადამიანების მსგავსად, აქვს პირადი ცხოვრება, პირადი პრობლემები, ტრაგედიაც და ბედნიერებაც,  რომ მას სხვა ადამიანებივით ვალდებულებები და მოტივაციები მართავს. ეს უნდა ახსოვდეთ ჯანდაცვის პოლიტიკის არქიტექტორებს.