კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოში პანორთოდოქსულ შეკრებაზე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია მეორემ წუხილი გამოთქვა, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას კონსტანტინოპოლის ეკლესიის დიპტიხში თავისი კუთვნილი ადგილი არ უკავია. „ფრიად ვწუხვართ იმის გამო, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ჯერ კიდევ თავისი კუთვნილი ადგილი არ უკავია კონსტანტინოპოლის ეკლესიის დიპტიხში. მსოფლიო საეკლესიო კრების მოსამზადებელი შეხვედრისთვის. თუ ეს არ გამოსწორდება და თუ ყველა თემა არ იქნება შეტანილი მომავალი კრების განსახილველ საკითხთა დღის წესრიგში, ჩვენთვის მასში მონაწილეობის მიღება ძალიან რთული იქნება.“ რატომ არ აღიარებდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წარსულს მართლმადიდებელ ეკლესიათა თანამეგობრობა და რატომ გვეკუთვნის მეექვსე ადგილი დიპტიხში, თემას საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის რექტორი, სერგო ვარდოსანიძე განგვიმარტავს.

– დავიწყოთ თავიდან, რა უტყუარი საბუთები ადასტურებს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიულ ავტოკეფალიას?

– საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ავტოკეფალური ეკლესია ერთ-ერთი უძველესი სამოციქულო ეკლესიაა. თვითონ სახელწოდებიდან ჩანს, რომ ეს არის ეკლესია, დაფუძნებულია მოციქულების მიერ. ეს მოციქულები გახლდნენ ანდრია პირველწოდებული და სვიმონ კანანელი. ეს უტყუარია: როდესაც საუბარია, რომელ ეკლესიას ეკუთვნის ავტოკეფალურობა, უძველესი კანონიკის თანახმად, მოციქულების მიერ დაარსებული ეკლესიები ავტოკეფალურად ითვლებოდა. გავიხსენოთ, თუნდაც, ცნობილი ფაქტი –  1057 წელს გიორგი მთაწმინდელის კამათი ანტიოქიის პატრიარქთან.  მას ანტიოქიის პატრიარქი ეუბნება, რა უფლებით გაქვთ დამოუკიდებელი ეკლესია და თქვენს ენაზე წირვა-ლოცვები? მაშინ გიორგი მთაწმინდელს მოჰყავს ასეთი არგუმენტი: ანდრია პირველწოდებულის ცხოვრების შესახებ წიგნში პირდაპირ წერია, რომ ის იყო მოციქული, უფლის ის მოწაფე, რომელმაც იქადაგა საქართველოში როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს ნაწილში და, აქედან გამომდინარე, ჩვენი ეკლესია უძველესია. თქვენ პეტრეს მიერ დაარსებული ეკლესიის საყდარზე ბრძანდებით, ხოლო ანდრია პირველწოდებული, პირველი მოციქული იყო და პრეტენზია ჩვენ უფრო შეიძლება გვქონდეს თქვენ მიმართ, ვიდრე თქვენ ჩვენ მიმართო. ამით გიორგი მთაწმინდელი ხაზს უსვამს იმ ტრადიციის ერთგულებას, რომ მართლმადიდებელ სამყაროში მოციქულის მიერ დაარსებული ეკლესია ავტოკეფალური იყო და მას განსაკუთრებულ პატივს მიაგებდნენ სხვა ეკლესიები, ასევე, სხვა მოციქულების მიერ დაარსებული ეკლესიებიც.

– როდიდან უნდა ავითვალოთ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალურობა?

–  საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ავტოკეფალური ხდება მეხუთე საუკუნის 70-80-ანი წლებიდან, როდესაც მეფე ვახტანგ გორგასალმა გაატარა ცნობილი საეკლესიო რეფორმა. მან კონსტანტინოპოლის, ანტიოქიის პატრიარქებისგან გამოითხოვა თანხმობა იმისა, რომ ქართლის ეკლესიას კათალიკოსი ჩასდგომოდა სათავეში მთავარეპისკოპოსის ნაცვლად. ამას რელიგიურთან ერთად, პოლიტიკური ხასიათიც ჰქონდა. საქმე ის გახლდათ, რომ 451 წელს ქალკედონიის მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე ოფიციალურად დაიყო ეკლესია მართლმადიდებლურ და არამართლმადიდებლურ ეკლესიებად. ჩვენ იმ დროს ვიყავით კონსტანტინოპოლისა და ანტიოქიის საპატრიარქოების სამწყსო, მაგრამ, როდესაც აქ, კავკასიაში, ირანელებმა მხარი დაუჭირეს მონოფიზიტობას, რომ რელიგიურადაც დაპირისპირებოდნენ ბიზანტიელებს და სომხეთი გახდა მათი საყრდენი, რათა ბიზანტიას, კონსტანტინოპოლისა და ანტიოქიის საპატრიარქოებს გაადვილებოდათ კავკასიაში მონოფიზიტების წინააღმდეგ ბრძოლა, ხელს აძლევდათ ქართლის ეკლესიისთვის ავტოკეფალიის მინიჭება. ასე გახდა დამოუკიდებელი ქართლის ეკლესია. კათალიკოსობის დაწესება ნიშნავდა იმას, რომ, თუ აქამომდე ეპისკოპოსებსა და მთავარეპისკოპოსებს კონსტანტინოპოლსა და ანტიოქიაში იქაური პატრიარქები აკურთხებდნენ და აგზავნიდნენ, ამიერიდან ქართლის კათალიკოსი თვითონ, დამოუკიდებლად აკურთხებდა ეპისკოპოსებს. ვახტანგ გორგასლის მეფობის ბოლოს, 508 წელს, როდესაც დვინის საეკლესიო კრება ჩატარდა, დაფიქსირებულია, რომ 33 ქართული საეპისკოპოსო არსებობდა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოში, რომელსაც სათავეში ედგა კათალიკოსი სრულიად ქართლისა.

– ეს ამას ნიშნავდა პროცედურულად თუ სადმე არის ჩანაწერი, რომ ავტოკეფალურად იცნობა ქართლის ეკლესია?

– როდესაც ეკლესიას სათავეში უდგას კათალიკოსი, ეს ნიშნავს, რომ ის ავტოკეფალური ეკლესიაა. მეოთხე, მერვე საუკუნეებში ავტოკეფალური ეკლესიების ჩამონათვალში, დიპტიხში, რომის ეკლესია ითვლებოდა პირველ ადგილზე, მეორე ადგილზე იდგა კონსტანტინოპოლი, მესამეზე –  ალექსანდრია, მეოთხეზე –  ანტიოქია, მეხუთე ადგილზე –  იერუსალიმის საპატრიარქო, ხოლო მეექვსე ადგილზე იყო ქართლის საკათალიკოსო. მეათე საუკუნეში საქართველო გაერთიანდა და გაჩნდა ტერმინი „საქართველო“, რომელიც ეკლესიამ შემოიტანა; ამ პოლიტიკურ გაერთიანებას თან ერთვოდა ეკლესიური გაერთიანება. დასავლეთ და აღმოსავლეთ სამწყსო მთლიანად მოექცა ერთი ეკლესიის მეთაურის იურისდიქციაში და უკვე მცხეთის კათალიკოსს –  ქართლის კათალიკოსს ეწოდა სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი. სვეტიცხოვლის აღმშენებელი მელქისედეკ პირველი არის პირველი კათალიკოს-პატრიარქი, რომელსაც ამ ტიტულით მოიხსენიებენ ქართულ საისტორიო წყაროებში. იქედან მოყოლებული მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისამდე, ჩვენი ეკლესიის მეთაურებს ეწოდებოდათ კათალიკოს-პატრიარქი სრულიად საქართველოისა. ამ დროს 1054 წელს მართლმადიდებელი და კათოლიკური ეკლესიები გაიყო. რომის ეკლესია ცალკე გავიდა პაპის მეთაურობით, ხოლო აღმოსავლეთის ეკლესიები დარჩნენ ცალკე. უპირატესობა მიენიჭა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს, რომელსაც ეწოდა ახალი რომის მსოფლიო პატრიარქი და ჩამონათვალში მეხუთე ადგილი დაიკავა საქართველოს ეკლესიამ, საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა. ასე ეკავა ჩვენს ეკლესიას ეს ადგილი მეთექვსმეტე საუკუნის 60-80-იან წლებამდე.

– სანამ მეთექვსმეტე საუკუნემდე მივალთ. აფხაზები გვედავებიან, რომ საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის იურისდიქცია არ ვრცელდებოდა აფხაზეთის სამეფოზე და ბიჭვინთის კათალიკოსის არსებობის ფაქტი იმას ადასტურებს, რომ იმხანად იყო ორი ეკლესია, რაკი არსებობდა მცხეთისა და ბიჭვინთის საკათალიკოსოები.

– მეთხუთმეტე საუკუნეში საქართველო პოლიტიკურად დაიშალა.

– მანამდე არ არსებობდა ბიჭვინთის კათალიკოსი?

– ითვლება, რომ მერვე საუკუნიდან მეათე საუკუნემდე აფხაზეთის ტერიტორიაზე არსებობდა ეკლესიის ნაწილი, რომელიც შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში. მაგრამ, როდესაც მერვე-მეცხრე საუკუნეებში აფხაზთა ქართული სამეფო წარმოიშვა ცენტრით ქუთაისში, ისინი გამოეყვნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს და მეთერთმეტე საუკუნიდან საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიან.

– ბიჭვინთის კათალიკოსი როდის გამოდის ასპარეზზე?

– ბიჭვინთის საკათალიკოსო მეთხუთმეტე საუკუნეში შეიქმნა, როდესაც საქართველო პოლიტიკურად დაიშალა –  სამ სამეფოდ და ერთ სამთავროდ. ამ დროს დასავლეთ საქართველოს ერისთავებმა, იმისთვის, რომ ეკლესიურად აღარ ყოფილიყვნენ დამოკიდებული საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქზე და თავისი ფეოდალური დაქუცმაცებულობა გაემართლებინათ, ცაიშელ-ბედიელი ეპისკოპოსი იოაკიმე ლიხთ-იმერეთისა და აფხაზთა კათალიკოს-პატრიარქად აკურთხეს. აქედან მოყოლებული მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისამდე ლიხთ-იმერეთის, აფხაზთა კათალიკოს-პატრიარქები იყვნენ ჯერ ბიჭვინთაში –  მეთექვსმეტე საუკუნის 50-60-იან წლებამდე, ხოლო შემდეგ –  გელათში, თუმცა ისინი მხოლოდ ლიხთ-იმერეთისა და აფხაზთა კათალიკოსებად იწოდებოდნენ, მაგრამ ვინ იყვნენ? გადავხედოთ მათ გვარებს: ერისთავი, ნემსაძე, ჩხეიძე, ქვარიანი, აბაშიძე, ბაგრატიონი. როდესაც სეპარატისტები ჩამოთვლიან ბიჭვინთის კათალიკოსებს, მხოლოდ მათ სახელებს ამბობენ, გვარებს აღარ ამატებენ, იმიტომ რომ ისინი იყვნენ ქართველები და ქართული სახელმწიფოსა და საქართველოს ეკლესიის ინტერესების გამომხატველები.

– როგორ დავკარგეთ დიპტიხში ჩვენი კუთვნილი ადგილი?

– მეთექვსმეტე საუკუნეში, როდესაც რუსეთის ცენტრალური სახელმწიფო ყალიბდებოდა, მოსკოვის სამიტროპოლიტო შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში და 1587-1588 წლებში, რომელსაც უკვე აღარანაირი ძალაუფლება აღარ გააჩნდა, ვინაიდან თურქებმა დააქციეს ბიზანტიის იმპერია და ლტოლვილებად იქცნენ კონსტანტინოპოლის, ანტიოქიისა და იერუსალიმის პატრიარქები, კონსტანტინოპოლის პატრიარქი შეწირულობის შესაგროვებლად ჩავიდა თავის სამწყსოში, მოსკოვის სამიტროპოლიტოში, სადაც რუსეთის ცენტრალიზებული სახელმწიფოს გაძლიერების მოსურნეებმა მოილაპარაკეს და კონსტანტინოპოლის პატრიარქს შეაძლიეს გარკვეული თანხა იმის სანაცვლოდ, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო აღიარებდა მოსკოვის სამიტროპოლიტოს, როგორც დამოუკიდებელ ეკლესიას და მოითხოვეს მეხუთე ადგილი.

– ჩვენ რას ვაკეთებდით ამ დროს?

– ჩვენ ამ დროს დაშლილ-დაქუცმაცებული ქვეყანა გვაქვს, არის გაუთავებელი შემოსევები ირანის თუ ოსმალეთის, ქართველ მეფე-მთავრებს არ შესწევთ ძალა, დაიცვან ჩვენი საპატრიარქო, მისი ღირსება და ჩვენს პატრიარქებსაც არ შეუძლიათ, რომ რეალური ნაბიჯი გადადგან ამ უსამართლობის აღსაკვეთად. ასე მოვიდა ეს პროცესი მეცხრამეტე საუკუნემდე. მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში რუსეთმა ჯერ სახელმწიფოებრიობა გააუქმა, 1811 წელს კი –  ეკლესიის ავტოკეფალია.

– ეს ჩანაწერი არსებობს?

– რასაკვირველია, იმპერატორმა ალექსანდრე პირველმა გამოსცა მანიფესტი, გააუქმა კათალიკოს-პატრიარქობა და მის ნაცვლად, რუსეთის სინოდს დაქვემდებარებული ეგზარქოსის მმართველობა შემოიღო. პირველი ეგზარქოსი ქართველი იყო, ვარლამ ერისთავი, მაგრამ 1817-დან 1917 წლამდე საქართველოს სათავეში ედგნენ რუსი ეგზარქოსები. ისინი გამოხატავდნენ რუსეთის ველიკოდერჟავულ საერო და საეკლესიო პოლიტიკის ინტერესებს კავკასიაში და, ბუნებრივია, ჰქონდათ დაპირისპირება ქართველებთან როგორც მორწმუნე მრევლთან, ისე ჩვეულებრივ ადამიანებთან. ქართული წირვა-ლოცვა აიკრძალა, ქართული გალობა აიკრძალა, ქართველ წმინდანთა ხსენების დღე აიკრძალა.

– რა უცნაურია: მართლმადიდებლობის არსი ის არის, რომ ჩემს ენაზე უნდა ველაპარაკო ღმერთს?

– მაგრამ ეს მათ მიუღებლად მიაჩნდათ. ამის გამო იყო, რომ ქართველი საზოგადოება, სასულიერო პირები იმთავითვე პროტესტს გამოხატავდნენ. გავიხსენოთ, თუნდაც, დოსითეოს ქუთათელისა და ექვთიმე გელათელის ტრაგიკული ბედი. დოსითეოსი დაახრჩვეს სურამთან, როდესაც დატყვევებული რუსეთში მიჰყავდათ, ვინაიდან მას 1819 წლის იმერეთის აჯანყების მოთავედ მიიჩნევდნენ. ექვთიმე გელათელმა რუსეთის იმპერატორს ახალი დროის ნერონი უწოდა, რის გამოც გადაასახლეს. საქართველოს ეკლესიამ, კათოლიკოს-პატრიარქმა ისინი წმიდანებად შერაცხა 2005 წელს და ამით დაუბრუნა მათი სახელები საქართველოს და ქართულ ეკლესიას.

ავტოკეფალიისთვის ბრძოლა მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში უფრო აქტუალური თემა გახდა. მასში ჩართულები იყვნენ თერგდალეულები ილია ჭავჭავაძის ხელმძღვანელობით; ჩვენი ეკლესიის ისეთი დიდი პირები, როგორებიც იყვნენ: ეპისკოპოსი გაბრიელ ქიქოძე, ალექსანდრე ოქროპირიძე, შემდეგ უფრო მკაფიოდ ავტოკეფალური მოძრაობა დააფიქსირეს ეპისკოპოსმა კირიონმა, ეპისკოპოსმა ლეონიდემ, დეკანოზმა კალისტრატე ცინცაძემ, მელიტონ კელენჯერიძემ, ნიკიტა თალაკვაძემ, არქიმანდრიტმა ამბროსი ხელაიამ. მეცხრამეტე საუკუნის 80-90-იან წლებში ქართულ და რუსულ პრესაში გაჩნდა წერილები ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე, ხოლო მეოცე საუკუნის დასაწყისში ქართველი ავტოკეფალისტები უკვე პრაქტიკულ ქმედებაზეც გადავიდნენ, როდესაც მათ 1905 წელს ვერის წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიის ეზოში მოაწყვეს საგანგებო კრება. 440-ზე მეტმა სასულიერო პირმა ხელი მოაწერა დოკუმენტს, რომელშიც ისინი იმპერატორს სთხოვდნენ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას. შემდეგ გამოვიდნენ გოლოვინის გამზირზე დროშებითა და ჯვარ-ხატებით, რომ მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვისთვის მიერთმიათ ეს წერილი, მაგრამ იმდროინდელი ეგზარქოსის ბრძანებით მათ გზა გადაუხერგეს და მათრახებით სცემეს. იმდენად გახმაურდა ეს ამბავი მეფის რუსეთში, რომ მოსკოვში მოიწვიეს სინოდის წინარე სხდომა ამ საკითხის განსახილველად. მართალია, კრება უშედეგოდ დასრულდა, მაგრამ ამის შემდგომ დაიწყო ავტოკეფალისტების დევნა-შევიწროება. მათ მოიხსენიებდნენ, როგორც ტერორისტებს და უცხოეთის სპეცსამსახურებთან თანამშრომლობაში სდებდნენ ბრალს. ძალიან რთული ვითარება იყო, მაგრამ ავტოკეფალისტები არ გატყდნენ. 1917 წელს ისარგებლეს რუსეთის იმპერატორის გადადგომით და საქართველოს ავტოკეფალია აღდგენილად გამოაცხადეს.

– ეს მხოლოდ ჩვენს ნება-სურვილზე იყო დამოკიდებული?

– იმ დროს ჩვენზე იყო დამოკიდებული. მაშინ კირიონმა ეპისტოლეები დაუგზავნა ყველა მართლმადიდებელ ეკლესიას, რომ ჩვენი ავტოკეფალია ეღიარებინათ, თუმცა პასუხი არ მიუღია. 1943 წლის 31 ოქტომბერს კი რუსეთის ეკლესიამ აღიარა ჩვენი ტერიტორიული ავტოკეფალია და მეექვსე ადგილი მოგვცეს, მაგრამ მართლმადიდებელი ეკლესიების უმრავლესობა ამას არ აღიარებდა.

– მათ რა პრეტენზია ჰქონდათ?

– ისინი ამბობდნენ, გაღიარებთ 1917 წლიდანო, რასაც ჩვენი ეკლესია არ თანხმდებოდა. საბოლოოდ, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო 1990 წლის 4 მარტს იძულებული გახდა, ეღიარებინა ჩვენი ისტორიული ავტოკეფალია, თუმცა დიპტიხის საკითხი არ გადაწყვეტილა.

– რატომ ვითხოვთ მეექვსე ადგილს და არა მეხუთეს?

– იმიტომ რომ, მაშინ კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა უნდა გააუქმოს მისი წინამორბედის მიერ რუსეთის ეკლესიისთვის მეექვსე ადგილის მინიჭების გადაწყვეტილება, რასაც ის არ დათანხმდება.

– რატომ არის მნიშვნელოვანი დიპტიხში, ვთქვათ, მეექვსე ადგილის დაკავება?

– მართლმადიდებელ ეკლესიათა შორის ამას არსებითი მნიშვნელობა აქვს. დიპტიხი გამოხატავს მართლმადიდებელ ეკლესიათა შორის პატივისცემას. ამით ისტორიული ჭეშმარიტება იზეიმებს, თორემ ჩვენ არაფრით ვართ დამოკიდებულნი სხვა ეკლესიებზე.