ალბათ, იშვიათია ადამიანი, ქართული ზარის რეკვა მასში დიდ ემოციებს რომ არ აღძრავდეს, განსაკუთრებით, თუ წირვაზეა და ლოცულობს. ქართველმა კაცმა ზარის ჩამოსხმის განსაკუთრებული წესი იცოდა და რაც მთავარია, ქართულ ზარში საოცარი საიდუმლობები იყო ჩადებული. ამ საკითხის შესახებ უფრო დაწვრილებით გვესაუბრება, კომპოზიტორი ნოდარ მამისაშვილი:

– ზარი ბევრი ისეთი ადამიანური ტონისგან შედგება, რომელიც ბადებს სწრაფვას მაღალი სულიერებისკენ. ამიტომ, კონკრეტულად, როდის გამოადნეს ლითონი, იქიდან არ იწყება ზარის ჩამოსხმა. ძალიან ხშირად ჰგონიათ, რომ ზარი მეტალურგიული მიღწევის ერთ-ერთი ნაწილია. ეს არცოდნაა, თორემ მკრეხელობად ჩაითვლებოდა. ზარი არ უნდა ჩამოასხათ, როგორც ქვაბი, ტაფა და ასე შემდეგ. ზარში საოცარი საიდუმლოებებია ჩადებული. ზოგიერთი საიდუმლო ისეთი მისტიკურია, რომ უკვირთ, როგორ შეიძლება, ასეთ რამეზე ჯერ კიდევ ძველ დროს ჰქონოდა ადამიანს წარმოდგენაო. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ეს ხილვითი ცოდნაა და იმ ადამიანებს ერგოთ, ვინც ეს ზარი ჩამოასხა. ისინი ხომ ამას სხვანაირად უყურებდნენ. შესაბამისად, ზარი მარტო მეტალურგიული პროცესებისგან არ შედგება. სანამ ზარი ჩამოისხმებოდა, ბოლო მორევისას მდუღარე ლითონის მასაში ამოავლებდნენ სოჭის, მარადმწვანე მცენარის ნერგს ფესვიანად და მოურევდნენ. ეს თითქოს გასაოცარია, რომელი ნერგი გაუძლებს მორევისთვის გათვალისწინებულ ტემპერატურას? მაგრამ ეს იყო ინფორმაციული კოდი, რომ, როგორც სოჭი იყო მარადმწვანე, ასე მარად დაერეკა ამ ზარს. დღეს, თანამედროვე მეტაფიზიკაში ინფრომაციული კოდი გარკვეულია და არსებობს სპეციალური აპარატი, რომლის დახმარებითაც ხდება მისი გაზომვა. მაგრამ, ეს საიდან იცოდნენ ჩვენმა წინაპრებმა? – რა თქმა უნდა, ხილვითი ცოდნა ჰქონდათ, როდესაც მათ უფალი გაუხსნიდა გონებას, შემდეგ კი, საოცარ მიგნებებს აკეთებდნენ. ასეთი მისტიკური საიდუმლო ძალიან ბევრია. ავიღოთ ის, თუ რა შემადგენლობის უნდა ყოფილიყო ლითონი. პატარა ექსკურსს გავაკეთებ, რომ ყველაფერი უფრო ნათელი გახდეს. ლუხუმის საბადოში არის დარიშხანის მინერალი. იქ ასევე არის მინერალი ანთიმონეტი, რომელსაც ძველი ქართველი ლითონის ხანჯლის, ან ხმლის დამზადებისას ურევდა. როცა თანამედროვე აპარატურით გაზომეს ეს მინერალი, აღმოჩნდა, მას ისეთი ინფორმაციული კოდი აქვს, რომ ადამიანში აგრესიულ თვისებას აძლიერებს. მოგეხსენებათ, ხმალი და ხანჯალი ადამიანს მოსაფერებლად არ სჭირდება. ლუხუმის დარიშხანის მინერალებს შორის არის კიდევ სამი სხვა მინერალი – მინერალთა სამება, რომელიც ადამიანში მიმტევებლობას, მონანიებას და უფლისადმი შეთხოვნის გრძნობას აღძრავს. ესენია: არსენოპირიტი, რომელსაც ვერცხლისფერი დაჰკრავს და მისი სიმბოლო შორეულად, მეტაფორულად მთვარის სიმბოლოა, მეორეა რეალგარი, რომელიც მეტაფორულად გარიჟრაჟს წააგავს, როცა წითლად შეიფერება ცა. ეს წითელი ცა საოცრად ენერგიულია, სიცოცხლის დაწყებაა. სხვათა შორის, სწორედ მაშინ არის ცა ასეთი, 6 საათზე, როცა პირველი, დილის ლოცვა იკითხება. მესამე მინერალი აუროპიგმენტია, რომელიც კაშკაშა მზისფერია და მზის სიმბოლოა. ანუ, წარმოიდგინეთ, მთვარიდან გადავდივართ მზეზე და ეს ყველაფერი შეგვიძლია მზისა და მთვარის ერთობლიობად წარმოვიდგინოთ. ახლა, როგორ აისახებოდა ეს ყველაფერი ლითონში: კალა იყო სწორედ ის სიმბოლო, რომელსაც თავისი მინერალი ჰქონდა – არსენოპირიტი; მერე იყო რეალგარი, როგორც გადასვლა; მზის ამოსვლის პროცესში და შემდეგ ამოდიოდა მზე. ანუ, ეს უკვე აუროპიგმენტში გადადიოდა, რომელიც გამოსახულებაა სპილენძისა. ანუ, აქეთ კალა, იქით სპილენძი და მივიღეთ ქართული ბრინჯაო. ასეთი ჰარმონია არც ერთ კულტურას არ აქვს. ძალიან მნიშვნელოვანი იყო პროპორციებიც. 

– რამდენი უნდა იყოს სპილენძი, კალა? 

– აქაც სასწაულს ვეჯახებით. ფსიქოლოგიაში ცნობილია, რომ ადამიანის აღქმის რეცეპტროებიდან 75 პროცენტი დადებით ემოციებს აღიქვამს, 25 პროცენტი კი – უარყოფითს. რადგან ამქვეყნად ბევრი ცუდი რამ ხდება, ამიტომ ღმერთმა დაგვაჯილდოვა ნიჭით, რომ 75 პროცენტი დადებითი აღვიქვათ, 25 პროცენტი კი – უარყოფითი. რაც მნიშვნელოვანია, ეს ყველაფერი დევს ქართულ ზარში, ანუ დადებითი იმპულსების რაოდენობა დაახლოებით 75 პროცენტია, ხოლო უარყოფითის ამრეკლავი ვარიანტი – 25 პროცენტამდე. წარმოიდგინეთ, რა საოცარია ქართული ზარი, სადაც ამრეკლავიც კი არ უშვებს უარყოფით ემოციებს. მაგრამ, არც ეს არის საკმარისი. მე მქონდა ბედნიერება, რომ სახელმწიფო მუზეუმში მენახა ძველი ქართული ზარი, რომელიც ყრუდ იდგა. იქ, ასევე იყო ბერძნული, რუსული ზარები. ჯოხი დავარტყი და ყველაზე კარგი ჟღერადობა ჰქონდა ერთ-ერთ ზარს. ახლოს რომ მივედი, აღმოჩნდა, რომ ქართული ზარი იყო. გამიკვირდა, რატომ უნდა ჰქონოდა ქართულ ზარს ასეთი ჟღერადობა. სწორედ აქედან დამებადა იდეა, რომელიც მერე სამების ზართან დაკავშირებულ ჩემს გამოგონებაში შედის. ეს არის „ოქროს წონის“ იდეა. აღმოჩნდა, რომ ზარს, შეიძლება, ძირითადიდ, ერთი და იგივე ტონალობა ჰქონდეს, თუ ის იქნება ექვსი, შვიდი, რვა, თითქმის 12 ტონამდე. მაგრამ არსებობს რაღაც წონა, რომლის დროსაც ის ყველაზე კარგად ჟღერს. ეს გავითვალისწინე, სწორედ წმიდა სამების დედო-ზარის გაკეთებისას.

– რა წონის ზარს აქვს ყველაზე კარგი ჟღერადობა?

– ეს ჩემი საიდუმლოა და როდესაც უფალი ჩემს თავს მოითხოვს, ამას, ალბათ, დავწერ. თუმცა, მარტო წონა არ არის მთავარი, აუცილებელია დიზაინის, ფორმის გათვალისწინება – როგორი ენა ექნება, სად დაიკიდება. ზარის დამზადებისას ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ, სად და როგორ ჩამოისხმებოდა, როგორ ამოთხრიდნენ მიწას. ამას იმდენად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რომ ზარს ბეღელსაც უწოდებდნენ. ასეთი ხალხური ლექსიც არსებობს: „ორმოში ფეტვი ჩავყარე“. როდესაც ზარი უნდა ჩამოესხათ, ჩვენი წინაპრები ფეტვს, როგორც სიუხვის, მარადიულობის ნიშანს, ყრიდნენ ცხელ მასაში. რა თქმა უნდა, ფეტვი ვერ გაუძლებდა იმ სიმხურვალეს, მაგრამ ესეც ინფორმაციის ჩადებაა. ქართველები ზარის დასარეკ ენას, ძირითადად, რკინისგან აკეთებდნენ. რკინას ძალიან ბევრი მნიშვნელობა აქვს: ჯერ ერთი, არ ტყდება და ბევრმა არ იცის, რომ დარეკვის დროს ზარი ძალიან ხურდება. ლითონის ეს განსხვავებულობა შედარებით ამცირებს გახურების კოეფიციენტს. არის კიდევ ძალიან საინტერესო ნიუანსი, პრაქტიკულად, გამოდის, რომ გვაქვს კალა, სპილენძი და რკინა, ანუ ლითონის სამება, რასაც თავისი მნიშვნელობა ჰქონდა. რუსები ზარებს სხვადასხვა სახელს არქმევდნენ, არავის დაურქმევია ზარისთვის დედო-ზარი. ზოგს ჰგონია, რომ მას იმიტომ დაარქვეს დედო-ზარი, რომ დიდია და მძიმე. არა, მასში უფრო დიდი აზრი დევს. დედო-ზარი მაშინ არის დედო-ზარი, თუ მას კიდევ ერთი ზარი, თუნდაც ერთი შვილი ჰყავს. რას ნიშნავს ეს, ანუ მანძილი დედასა და შვილს შორის მეტი უნდა იყოს, რომ მან შეძლოს შვილის გაჩენა. მაგრამ შვილებს შორის მანძილი მცირეა, იმიტომ რომ, შვილები ერთმანეთთან ახლოს არიან. თუ დედა ზარი იქნებოდა 40- კილოგრამიანი, შვილები იქნებოდნენ 20-10-კილოგრამიანები. რადგან დიდია პირველი მანძილი, ამიტომაც ჰქვია მას დედო-ზარი და არა იმიტომ, რომ მძიმეა. ეს საოცარი თვისება კი აისახება ხმოვანებაში, იმიტომ რომ, დედას სხვა ხმა ექნება, შვილებს კი – სხვა. ყველაზე პატარა შვილს, ანუ ყველაზე პატარა ზარს, როგორც პატარა ბავშვს, რომელიც ხმამაღლა ტირის, ყველაზე მაღალი ხმა ჰქონდა და ის იყო მოხმობის ზარი. მას ხალხისთვის უნდა დაეძახა. შემდეგი ზარი შედარებით დიდი იყო და ეს იყო მიმტევებლობის ზარი. მერე კი ზარები თანდათანობით დიდდება და მოდის უკვე მონანიების ზარი. როგორც იცით, წირვა-ლოცვის დროს ყოველთვის სხვადასხვანაირად რეკენ ზარებს. შესაბამისად, არსებობს ეგრეთ წოდებული კანონიკური რიტმები, შეფარდებები, როდის იყოს უფრო მაღალი ზარები, როდის შემოვიდეს დიდი ზარი. მაგალითად, როდესაც სრულიად საქართველოს პატრიარქი შემოდის, მაშინ სწორედ დედო-ზარი რეკავს, როგორ შეიძლება სხვა ზარმა დარეკოს. 

– ქართული ზარის ჟღერადობა განსხვავდება სხვა ზარების ჟღერადობისგან?

– შეიძლება ეს ვინმეს სასაცილოდ მოეჩვენოს, მაგრამ სიმართლეა, თითქმის ყველა ოპერაში შეყვარებულები ტენორები არიან. რატომაა ყველა შეყვარებული ტენორი, არ შეიძლება, ბანი ან ბარიტონი იყოს?! იმიტომ, რომ სიმღერის ტონალობა ისეთ სიხშირეებზეა, ჩვენში მეტ სურვილს აღძრავს მის შესაცოდებლად – რომ მასთან ერთად განვიცადოთ, კათარზისი დაგვეუფლოს. ეს ყველაფერი კი სწორედ საეკლესიო ზარებმა უკარნახეს კომპოზიტორებს ქვეცნობიერად, განურჩევლად იმისა, თუ როგორი იყო ზარი. ისინი სხვანაირად აღიქვამდნენ ამას, სხვანაირად ესმოდათ ზარის ხმა და გრძნობდნენ, როგორი სიხშირის, სიმძიმის ზარი, როგორ ზეგავლენას ახდენდა ადამიანზე. ამას სხვაგან კომპოზიტორები გრძნობდნენ, ჩვენთან კი – ზარის ჩამომსხმელები. 

სულ ვაბობ, რომ პირველი კომპოზიტორი ქალი იყო, რომელმაც „ნანა“ უმღერა შვილს. იმ ქალისგან უნდა მოესმინა ბავშვს საგალობელი, შემდეგ წაიყვანდა ეკლესიაში, ისწავლიდა საგალობელს და მათ ისეთი ფორმა უნდა ჰქონოდა, რომ ბავშვამდე მისულიყო. ეს საოცრად ავითარებდა ბავშვის სმენასაც და მის სულიერ მხარესაც. ჩვენი წინაპარი ამის მიხედვით არჩევდა, რა მასის ზარი უნდა ჩამოესხა მაშინ. იმ დროს ისეთი ტექნიკა არ იყო, რომ წონა ზუსტად განესაზღვრათ და ცხრა ზარის კომპოზიციები ქართულ სამგალობლო სისტემაში შეგვექმნა. ეს გავაკეთე მე, თუმცა ჩემთვის მუდმივი ფუძე იყო ის, რომელიც ქართულ გალობაში დაიბადა და რომელიც ქართული აზროვნებიდან წამოვიდა. 

– ქართული ზარი ფორმითაც განსხვავებული და საინტერესოა. 

– არის რუსული ზარები, ფარფლებიან „შლაპას“ წააგავს. არის ბერძნული ზარები მუზარადის ფორმის. ასევე, არის წაწვეტებული ზარები, აღმოსავლური კატეგორიის. არის, ასევე, გერმანული ზარები, რომლის სიგანეც და სიმაღლეც ერთნაირი უნდა იყოს, ასე ვთქვათ, სიგრძე-სიგანის ჰარმონიაა. ქართული ზარი ამ თვალსაზრისითაც უნიკალურია. ქართული ზარი წააგავს გუმბათს და თითქოს პატარა გუმბათი გადაძახილშია დიდ გუმბათთან. თვითონ გეომეტრიულ ფიგურებს გარკვეული ენერგია აქვს. ყველაზე კეთილშობილი ენერგიისაა გუმბათი. ამიტომ, ქართული ზარების ზედა ნაწილი ძირამდე გუმბათოვანია. ეს მჟღერი ნაწილი გადაძახილს აკეთებს ეკლესიის გუმბათთან და ქმნის საინტერესო ანსამბლს. ყოველივე ეს კარგად იცოდნენ ძველმა აკუსტიკოსებმა. რეცეპტურაში, ასევე, გათვალისწინებული უნდა იყოს ზარების კორპუსი, ანუ როგორი უნდა იყოს ის. ქართული ზარი ოდნავ რომ დავაგრძელოთ, ტაძრის ფორმას მიიღებს, ამასაც შესაბამისი დატვირთვა აქვს. ზარის კიდევ ერთი საინტერესო თვისებაა ის, რომ მყარია და ენის დარტყმით ხდება დარეკვა, ან თვითონ ზარის კორპუსი მოძრაობს. კათოლიკური და პროტესტანტული ეკლესიის ზარის კორპუსი მოძრაობს, ქართული ზარი კი მყარია და მასაც თავისი რეცეპტურა სჭირდება. კიდევ ერთი საინტერესო დეტალი: თითოეული ზარი თავისი ბგერითი სპექტრით შესაბამისობაში მოდის ფერთან. სამების ზარის მაგალითზე გეტყვით: დედო-ზარი, რომელმაც ადამიანს სიმშვიდე უნდა მიანიჭოს, ცისფერია, ხოლო ლოცვის ზარები – მიმართვა უფლისადმი, ოქროსფერია. საეკლესიო ზარს ჯვარი რომ აქვს, ეს დიზაინი არ არის. ეს არის ყველაფერი, იმიტომ, რომ, თვითონ ჯვარშია საოცარი ძალა სულიერების, ზემოქმედების. ამიტომ, როცა ზარი ირეკება, ის ჯვრის ძალა, რომელიც მასზეა გამოსახული, ბგერებად, ინფორმაციად იქცევა. მისი ჩუქურთმაც ბგერებად და ინფორმაციად იქცევა. ასევეა, წარწერა, რომელიც ძველი ქართულითაა შესრულებული, ისიც მუსიკაა და მთლიანობაში ვიღებთ საოცარ კომპოზიციას, ერთობას, რომელსაც ადამიანი თუ ყურს დაუგდებს, ვფიქრობ, ყველა სიძნელეს გადალახავს... ზარებს თავისი ისტორია აქვს. ხშირად ამბობენ, ზარის რეკვის ხმა შორს მიდისო. ის არ არის ვიოლინო, არც ფორტეპიანო. მას უფრო დიდი დანიშნულება აქვს. ზარის დანიშნულება ისტორიულადაც საინტერესოდ ჩამოყალიბდა, რომელიც აერთიანებს რიტუალის, მისტიკის, ფიზიკისა და ქიმიის საფუძვლიან ცოდნას და აკუსტიკის ბრწყინვალე გათვლას.