1990 წლიდან მოყოლებული ჩვენმა ქვეყანამ და საზოგადოებამ არაერთი ქარტეხილი გაიარა: არც სამოქალაქო ომი დაგვკლებია, არც გარე ომი, არც ეთნიკური კონფლიქტები, არც უშუქობა-უგაზობა-უფულობა, არც აკრძალული თუ დაშვებული მეთოდებით არჩევნების ჩატარება: ხელისუფლების დამხობით დაწყებული თუ გადადგომით დამთავრებული.
რა გავლენას ახდენს ზემოჩამოთვლილი ტრავმები საზოგადოების განვითარებაზე, როგორ არის შესაძლებელი მათი დაძლევა და რამდენად ეფექტიანად შეძლო საქართველოს საზოგადოებამ საკუთარი წარუმატებლობების წარმატებებად ქცევა, ამ არცთუ იოლ საკითხებს საზოგადოებრივი პოლიტიკის ინსტიტუტის თანადირექტორთან, ფსიქოლოგ ნანა სუმბაძესთან ერთად განვიხილავთ.

– შეგვიძლია, ჩავთვალოთ, რომ პირველი დიდი სტრესი, რომელიც ჩვენმა საზოგადოებამ მიიღო, საბჭოთა სისტემიდან დამოუკიდებელ სისტემაზე გადასვლა იყო?
– მთელი კომუნისტური პერიოდი სტრესი იყო.
– მაგრამ, მოდი, მაინც დამოუკიდებელი საქართველოდან დავიწყოთ.
– ჩვეული ქცევის მიმდინარეობის ნებისმიერი ცვლილება სტრესია, იქნება ეს ბედნიერება თუ უბედურება. ბავშვი რომ გიჩნდება, ესეც ძალიან დიდი სტრესია. სტრესი არ ასოცირდება მაინცდამაინც უარყოფით მოვლენასთან. სტრესი არის ის, რასთან შეგუებასაც მოითხოვს ცხოვრება: ორგანიზმი უნდა შეეგუოს რაღაც ახალ მდგომარეობას. რასაკვირველია, ძალიან დიდი სტრესი იყო საბჭოთა კავშირის დაშლა, დამოუკიდებლობა, რასაც მოჰყვა უდიდესი ცვლილებები როგორც იდეოლოგიური, ისე, რაც მთავარია, ეკონომიკური – სამუშაოს დაკარგვა. ცხოვრების პირობები შეიცვალა და უმუშევრობის პრობლემა, ფაქტობრივად, იმ დროიდან იწყება. მანამდე საქართველოში უმუშევრობის, როგორც ასეთის, პრობლემა არ ყოფილა და არც ის ყოფილა, რომ მუშაობდი და ხვალ სამუშაო დაგეკარგა.
– ანუ გაქრა სტაბილურობის შეგრძნება?
– რა თქმა უნდა, იყო სტაბილური სტაგნაცია.
– დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან მალევე დაიწყო სამოქალაქო ომი, თაობებმა საკუთარ ტყავზე გადაიტანეს ეს ომი და თაობები დაიბადნენ იმ ომის დროს. დროში თითქმის ემთხვევა იმავე პერიოდს აფხაზეთის ომიც. ასეთი ტიპის კონფლიქტები, სტრესები რა გავლენას ახდენს საზოგადოებაზე?
– თქვენ ორი კონფლიქტი ახსენეთ. რასაკვირველია, აფხაზეთის კონფლიქტმა ლახვარი ჩასცა ეროვნულ ღირსებას, ეროვნულ თვითშეფასებას, იმ მხრივ, რომ ვიღაცას არ უნდა შენთან ერთად ცხოვრება, რაც, თავისთავად, ძალიან დიდი დარტყმაა ეროვნული თვითშეფასებისთვის და, მით უმეტეს, როდესაც აგებ ომს. ეს ყოველთვის უარყოფითი ემოციაა, რომელიც ეხება მთელ ერს, მთელ ქვეყანას. ძალიან გლობალურია ეს გრძნობა და შეიძლება, მრავალი წლის განმავლობაში ძალიან ბევრ რამეში გამომჟღავნდეს. რაც შეეხება სამოქალაქო ომს: ის მცირე დროში მიმდინარეობდა და, ფაქტობრივად, ერთი ქუჩის ომი იყო.
– იმ პერიოდში დაგვცინოდნენ კიდეც: ომი მიმდინარეობს ერთი ქუჩის ერთ პატარა ნაგლეჯზეო…
– თბილისშიც კი, სხვა უბნებში არ იგრძნობოდა ეს ომი, მაგრამ, ვფიქრობ, ეს ჩვენი თაობისთვის ერთადერთი იყო და იმედია, ასეთადვე დარჩება. გაცილებით ღრმა კვალს ტოვებს სამოქალაქო ომი, რადგან ამ შემთხვევაში დაპირისპირებაა ერთი და იმავე ეროვნების, ერთმანეთის გვერდით მცხოვრებ ადამიანებს შორის, რომლებიც ფიზიკურად ანადგურებენ ერთმანეთს. ფსიქოლოგიურად, მე რომ მკითხოთ, სამოქალაქო ომს ბევრად უფრო დიდი ტრავმული შედეგი ჰქონდა, იგივე, თბილისის მოსახლეობაზე მაინც, ვიდრე აფხაზეთის ომს.
– რატომ?
– აფხაზეთში ჩაერია რუსეთი, მოხდა აფხაზების გაუცხოება, მიზეზები იყო. თბილისის ომის შემთხვევაში კი დამნაშავე, ნებისმიერ ვარიანტში, შენ იყავი, მიუხედავად იმისა, რომელ მხარეს იდექი და რეალურადაც რაღაც სისულელეზე იყო ეს ყველაფერი აგებული. მართალია, ყველა ომი სისულელეზეა აგებული, მაგრამ არსებობს ცნობილი მიზეზები, რატომაც იწყება ზოგადად ომები. აქ კი მიზეზი იყო ძალაუფლებისა და პირადი გამდიდრებისთვის ბრძოლა. თან რა ძალაუფლებისთვისაც, ხომ ვნახეთ ყველამ?! ჩვენი ცნობიერებიდან საერთოდაა განდევნილი თბილისის ომის თემა, ხალხი ამაზე არ ლაპარაკობს. მას შემდეგ, რაც ის ომი მოხდა, რუსთაველის გამზირმა ვერ დაიბრუნა თავისი ფუნქცია. ის იყო მთავარი ქუჩა, ყველა იქ დადიოდა, დღეს კი დაცარიელებულ პროვინციას ჰგავს. მან დაკარგა ცენტრის ფუნქცია და, მართალია, ცდილობენ, რაღაცით გააცოცხლონ, მაგრამ ეს არ ხდება.
– ტრავმული ადგილია და იმიტომ?
– დიახ. ადგილმა შეიძინა ტრავმის სახე. პირადად მე, როდესაც იქ მოვხვდები, ის ომი მახსენდება და ამიტომ არ მივდივარ. ეს ჩემი შეგრძნებაა და ვფიქრობ, ძალიან ბევრს უჩნდება ასეთი გრძნობა.
– ტრავმა, თუ მას გააცნობიერებ,  იძლევა მომავალში იმავე შეცდომის არდაშვების საშუალებას?
–  რასაკვირველია, იძლევა. მთავარი ის კი არ არის, რა დაგემართება, არამედ ის, თუ როგორ გადალახავ ამას. როცა უსიამოვნო მოვლენას განდევნი და თვალს დახუჭავ, ის განიდევნება და იქნება თავისთვის ჩასაფრებული.
– რომ ვილაპარაკოთ თბილისის ომზე, რას მოგვცემს ეს, რას შეცვლის? მახსოვს, ვარდების რევოლუციის შემდეგ ორივე მხარის წარმომადგენლები შეიკრიბნენ ქაშუეთში და დაღუპულების სულების მოსახსენიებელ პარაკლისს დაესწრნენ.
– ამ ერთობის სიმბოლიზაციაც უნდა მოხდეს. მგონია, ბევრმა გააცნობიერა, რომ ეს სისულელე და დაუშვებელი რამ იყო. ბევრი ამბობს, რომ ამას ჩვენ აღარასდროს აღარ დავუშვებთ. მაგრამ ამის სიმბოლიზაციაც რომ მოხდეს, უკეთესი იქნება. სკულპტურებს რისთვის დგამენ ხოლმე?! ეს არის სიმბოლო იმისა, რომ რაღაცეები გადაილახა. გადალახვა ფორმალურ დონეზეც კი აუცილებელია, გაჩუმება და იგნორირება არ არის კარგი.
– იმ ტრავმის შედეგია, რომ სამოქალაქო დაპირისპირება აღარ მომხდარა?
– რაღაც ბარიერი წარმოშვა სამოქალაქო ომმა, მაგრამ არ ვიცი, რამდენად მყარია ეს ბარიერი და რა მოხდება, თუ დიდი ინტერესები დაუპირისპირდება, თუმცა ჯერჯერობით შემაკავებელ ფუნქციას ასრულებს.
– აფხაზეთის ომი არის ტრავმული, რადგან ეროვნული თვითშეფასება დადგა დარტყმის ქვეშო. ჩვენ კიდევ ერთი ომი გადავიტანეთ, ორჯერ მიადგა დარტყმა ჩვენს ეროვნულ თვითშეფასებას?
– ორჯერ? უფრო ბევრჯერ!
– მე ოსები და აფხაზები ვიგულისხმე.
– 2008 წლის ომი, ჩემი აზრით, ეროვნულ თვითშეფასებას არ ეხებოდა, რადგან 2008 წლის ომი წავაგეთ რუსეთთან. მართალია, აფხაზეთის ომიც რუსეთთან წავაგეთ, მაგრამ რუსეთის მონაწილეობა მაინც ფარული იყო და მოგების მეტი შანსი არსებობდა, სამხედრო თვალსაზრისით. 2008 წელს კი რა შანსი გქონდა?! ნული! თან, მეტწილად საკუთარი შეცდომის გამოც მოგივიდა, ამაზე არ უნდა წასულიყავი, იმიტომ რომ რუსეთს ვერასდროს მოუგებ, ამიტომ ეროვნულ თვითშეფასებაზე ამან იმდენად არ იმოქმედა.
– ყველაზე მძიმე და ძნელად მოსანელებელი როგორი სტრესია საზოგადოებისთვის?
– ყველაზე მძიმე არის გამუდმებული იმედგაცრუება ხელისუფლების მიმართ. კომუნიზმის დანგრევაში დგომით მაინც მივიღეთ მონაწილეობა და უზარმაზარ იმედებს ვამყარებდით დამოუკიდებლობაზე. ეს იმედები ილუზორული იყო და იმედგაცრუებაც ამან გამოიწვია. ჩვენ არ ვიცოდით არაფერი არც კაპიტალიზმზე, არც რეალურად დასავლური ცხოვრების წესზე, ამიტომ გვეგონა, რომ წავიდოდნენ კომუნისტები და აქ სამოთხე აშენდებოდა. მაგრამ ვერც ერთი ხელისუფლება ვერ მოახერხებდა ჩვენი ილუზორული იმედების შესრულებას. შესაბამისად, ვერ მოახერხა ვერც გამსახურდიას ხელისუფლებამ. პლუს რაღაც ისეთებიც გააკეთა, რის თავიდან აცილება შესაძლებელი იყო და ამას მოჰყვა ის დაუსრულებელი: ვაცალოთ, გადადექი, ჭიდილი მომხრეებსა და არამომხრეებს შორის და ფატანიზმი როგორც ერთი, ისე მეორე მხრიდან. ეს არამდგრადი პოლიტიკურ სიტუაცია ცოტა უფრო შენელდა, რადგან ბოლო არჩევნების დღეებს რომ ვუყურებდი, სასიამოვნო იყო, რომ ძველებური აჟიოტაჟი და სიგიჟე არ ყოფილა. როგორც ჩანს, რაღაც ვისწავლეთ ნელ-ნელა, მაგრამ თვითონ ეს გამუდმებული იმედგაცრუება, შენელდა აპათია, რომელიც ივანიშვილის გამოჩენამდე იყო და უამრავი კვლევით დადასტურდა, ხალხს არ აინტერესებდა არაფერი და იმედიც არ ჰქონდა, რომ რამე შეიცვლებოდა. გამუდმებული იმედგაცრუება, რომ შენ არ შეგიძლია, ზეგავლენა მოახდინო შენს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე, მგონი, ყველაზე დიდი ტრავმაა, რომელიც გადასალახავია და ჩანს გადალახვის ელემენტები სოციალური სოლიდარობის, სამოქალაქო საზოგადოების აქტიურობის სახით. თუ ეს იმედგაცრუება არ გადაილახა, უსასრულოდ გამეორდება და გამუდმებით ასეთ გაუბედურებულ მდგომარეობაში ვიქნებით.
– თქვით, რომ სამოქალაქო საზოგადოება გააქტიურდა და ძველებური აჟიოტაჟით აღარ შეხვდა არჩევნების შედეგებს. ილუზორული იმედები აღარ გვაქვს თუ რამ გაგვაუკეთესა?
– ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ივანიშვილის გამოჩენა მთელი ამ სულიერი მდგომარეობის შეცვლისთვის. აბსოლუტურ სტაგნაციაში გაჩნდა შეცვლის იმედი, უფრო სოლიდარული და ჩართული გახდა ამ პროცესში საზოგადოება და უფრო ადეკვატურიც გახდა მთლიანობაში.
– ვერც ერთი ხელისუფლება ვერ მოახერხებდა დამოუკიდებლობასთან დაკავშირებული იმედების ასრულებასო. შეუძლებელია დასავლური ცხოვრების წესის მიღწევა?
– შეუძლებელი არ არის, მაგრამ იმ ქვეყნებმა მას მიაღწიეს ორი-სამი საუკუნის განმავლობაში. თან, ეს მხოლოდ დროსა და პირობებზე ხომ არ არის დამოკიდებული? ადამიანიც ხომ უნდა შეიცვალოს?! ძალიან ვცდილობ, მაგრამ ბოლომდე მაინც ვერ გავთავისუფლდი კომუნისტური ცხოვრების წესისგან, იმიტომ რომ ისე გავიზარდე. დღეს მე ახალგაზრდებში ისეთ თვისებებს ვხედავ, რომლებიც ძალიან მაღიზიანებს.
– რას გულისხმობთ, თუ საიდუმლო არ არის?
– ელემენტარული რამ ავიღოთ: უამრავ დაწესებულებაში მიწევს მისვლა, ახალგაზრდები სხედან, სვამენ ყავას და არ გთავაზობენ. იმაზე კი არ არის ლაპარაკი, რომ მე ყავის დალევა მინდა, უბრალოდ, ასეთი ქცევაა თვალშისაცემი. ამას ჩემი ასაკის ადამიანი არ გააკეთებს. ან მიდიხარ ვინმესთან სახლში, სადილობენ და არ შეგიპატიჟებენ. ჩვენ სხვა ნორმებით გავიზარდეთ. დღეს აღარ არის უხერხული, თუ შენ ფული არ გაქვს, ჩემთვის ვიყიდო „პონჩიკი“ და არც გაგიყო. სხვა საკითხია, ეს კარგია თუ ცუდი, მაგრამ ჩემი ასაკის ადამიანი ამას არ გააკეთებს. რასაკვირველია, დღევანდელი ახალგაზრდობა სხვა გარემოში გაიზარდა და ამაზე გავლენა მოახდინა ეკონომიკურმა პირობებმა, ისევე, როგორც დასავლეთის ქვეყნებში ადამიანები კონკურენტულ პირობებში იზრდებოდნენ საუკუნეების განმავლობაში. ამიტომ არ უნდა გვქონდეს მოლოდინი, რომ ჩვენ უცბად მათნაირ საზოგადოებას შევქმნით. ან უნდა გავხდეთ კი ისეთი საზოგადოება? მაგალითად, მე არ მინდა, რომ გავინაწილო დასავლური საზოგადოების ყველა ღირებულება. თუმცა დიდი ხნის განმავლობაში ვცხოვრობდი დასავლეთში, მაგრამ იქ არ დავრჩენილვარ და არც იმის სურვილი მაქვს, რომ ისეთი გახდეს ჩემი ქვეყანა. თავისუფლებას თავისი ფასი აქვს: როდესაც სხვისთვის თავს არ შეიწუხებ, არც სხვა შეიწუხებს თავს შენ გამო. ამის გაცნობიერება არ ხდება და ვერც მოხდება უცბად. ვერც ვერავინ შეიცვლება უცბად. ეს ყველაფერი ძალიან რთული საზოგადოებრივი პროცესია.
– ტრავმები უფრო გვაფერხებს, ვიდრე გვეხმარება?
– მთავარია, როგორ გამოხვალ ტრავმიდან და იმ გამოცდილებას როგორ გამოიყენებ, შეიძლება, არაჩვეულებრივად დადებითი გამოცდილება მიიღო და არ გამოიყენო და შეიძლება, შენი დღევანდელი წარუმატებლობა მომავალი წარმატების მიზეზი გახდეს, ისე გამოიყენო. ეს ძალიან ფაქიზი თემაა. სწორედ ამიტომაცაა მნიშვნელოვანი, რომ ქვეყანამ გამოიყენოს თავისი გამოცდილება, რაც შეიძლება, პროდუქტიულად.
– გვეტყობა, რომ პროდუქტიულად გამოვიყენეთ ჩვენი ტრავმული გამოცდილება?
– გარკვეულად გამოვიყენეთ, მაგრამ 20 წელი ძალიან დიდი დროა, ბევრად უკეთესი შედეგი უნდა ვგქონოდა, სწორ გზაზე რომ ვმდგარიყავით. დღეს რომ ასეთი მძიმე ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობა გვაქვს, იმის მაჩვენებელია, რომ შანსები გავუშვით ხელიდან.
– ჩვენი განვითარების გზა, მიუხედავად იმისა, რომ ნელია, ჰგავს იმ გზას, რომელიც დასავლურმა ქვეყნებმა გაიარეს?
– მგონი, ჩვენ  უფრო ზიგზაგებით მივდივართ. ამ ქვეყანაში არასდროს ყოფილა ქვეყნის განვითარების გამოხატული კონცეფცია: რა გვინდა, როგორ ქვეყანას ვაშენებთ; ხან სინგაპური გვინდა, ხან –  ჰოლანდია. ჩვენ რომ კულტურულად ერთ რომელიმე რეგიონს ვეკუთვნოდეთ, უფრო მარტივი იქნებოდა. არადა, არც ევროპა ვართ, არც აზია და ვერც ის გაგვიგია, რა გვინდა. ტრადიციული ღირებულებები გვირჩევნია თუ თანამედროვე ევროპული ღირებულებები?! სანამ ეს არ გაირკვევა  და არ გვექნება განვითარების კონცეფცია, გამუდმებით აქეთ-იქით სირბილში ვიქნებით.
– გვინდა სიტყვის თავისუფლება, თავისუფალი სასამართლო, კონკურენტუნარიანი და თავისუფალი გარემო ბიზნესისთვის?
– ეს ღირებულებები გასაგებია, მაგრამ ქვეყანა განვითარების რაღაც გზას უნდა დაადგეს. ამას გარდა, ძალიან ბევრი საკითხია, იგივე ქალისა და კაცის თანასწორობის საკითხი. ჰოლანდიაში ვცხოვრობდი 5 წელიწადს და ვერაფრით მივეჩივე, რომ კაცისთვის გზა უნდა დამეთმო. არადა, თუ ის დამითმობს, ეს თანასწორობის დარღვევაა ან, თუ მძიმე ჩანთას გამოგართმევს, ან პალტოს ჩაგაცვამს. ჩვენ უნდა გავარკვიოთ, გვინდა იქ მივიდეთ, სადაც შვედეთი და ჰოლანდიაა?! ეს ყველაფერი გასარკვევია. ამიტომ ასეთი საკითხები უნდა დაისვას. მეორე მხრივ, ხალხს საჭმელი არ ჰქონდა და არც აქვს, უმუშევრობა აწუხებს და ამ ფონზე მაღალ მატერიებზე ლაპარაკი სისულელედ ჩანს, მაგრამ ეს საკითხები უნდა დაისვას.