როგორ წარმოიშვა ქართული გვარ-სახელები
ჩხეტია
ჩხეტია-ჩხეტიანი-ჩხეიძე და ჩხეტისძე მონათესავე საგვარეულოებია. მათ წარმოებასა და გვართა წარმოქმნაში ფუძე ჩხ-ა, ჩხ-ე მონაწილეობს. ეს ფუძე კიდევ რამდენიმე გვარსა და ტოპონიმს აწარმოებს. მაგალითად, ჩხაბერიძე, ჩხაიძე, ჩხორია და ასე შემდეგ.
ჩხა ლაზურ-ჭანური ენის პირმშოა, მოქანდაკე კობა გურულმა გვითხრა: „ჩხა ქართველურში რომ ვაზის ტოტია, ციური შემოწირულობით ის სხივებგამოტყორცნილი მზეა, მზის გამოკრთომაა, ქრისტეს სასიცოცხლო ენერგიაა, მზისადმი წაბაძვით იტყვიან მზეობს, სხივოსნობს, გადატანით ამბობენ – მზეობს, მზეოძე...”
თურქი მოგზაური ევლია ჩელები საუბრობს ორ ლაზურ-ზანურ ტომზე (მასთან ტომი იგივეა, რაც ჩვენთან საგვარეულო) ჩუჩუსა და ჯღეთასა (ჩხეტი)-ზე. ის თავის წიგნში „მოგზაურობის წიგნი” წერს: „აქ მთელი მოსახლეობა არს ჩიჩუ, ჯღეთას ტომი (მოსახლეობა) ლაზიაო.”
ევლია ჩელების მინიშნებაზე ყურადღება გაამახვილეს ქართველმა მეცნიერებმა, კერძოდ, აკაკი შანიძემ, სიმონ ჯანაშიამ, სერგი ჯიქიამ, ყიფშიძემ, არნოლდ ჩიქობავამ. აკაკი შანიძე თვლიდა, რომ „ჩხეტია რაჭულ გვარ ჩხეტიძედან ასო ტ-ს ამოვარდნილ ჩხეიძეთა ვარიანტიაო.” სიმონ ჯანაშია კი ასკვნის, რომ რაჭული გვარი ჩხეტიძე და მეგრული ჩხეტია სვანურ გვარ ჩხეტიანისგან მომდინარეობსო. ყიფშიძე კი თვლის: „ჩიჩუკა-ჩიჩეკ ოღლი (ოღლი, ქართულად შვილია, ი.ა), ხუსეინ ეჭ „ჩიჩეკ ოღლი“ (ჩიჩუკა), პატრონებს ხსომებიათ ქრისტიანობის დროინდელი ძველი გვარი და ის ჩიჩუკად გადმოუციათ.” „ჩხეტია იგივე ჩხეიძეაო, ჩხეიძე ზანურად ჩხეტიას უდრიდაო. „ჩხეიძე, ჩხეტიას გათურქებული, დამახინჯებული ფორმა უნდა იყოს.”
ჩხეტია და ჩიჩუა ორი დაწინაურებული ტომი (საგვარეულო) ყოფილა, რომლებსაც თავიანთი ბრწყინვალება 1917 წლამდე (რევოლუციამდე) არ დაუკარგავთ და ისინი თავად-აზნაურებად მოიხსენიებიან.
ჩხეტიები, როგორც ერისთავები გონიოს პატრონებად მოიხსენიებიან. ამ გვართან ერთად მოიხსენიება: ჩხორი, ჩხორის თემი. ზურაბ ჭუმბურიძე წიგნში „დედა-ენა ქართული” წერს: „ჩხორია სოფელია ზუგდიდის რაიონში. ჩხორი მეგრულად ნიშნავს „სხივს”, ქართველურად მზე (მზის სხივია) მას დართვია მატოპონიმებელი სუფიქსი ია (ია უფალიცაა) და ასე წარმოქმნილი ჩხორია ანუ „სხივიანი,” „სხივეთი” – მსგავსად ისევე, როგორიცაა ნაწარმოები ზღვაია – „ზღვეთი,” ტყაია – „ტყეთი”, თაია – „თიანეთი” და სხვა.”
ნაჩხეტუ ბორცვია ზანის მარჯვენა მხარეს, ნაჩხეტუ – ჩხეტიაშკა სერია ქუაღესსა და დუდღეეს შუა, საჩხეტიო უბნებია თეკლეთსა და ზედა ეწერაში, სადაც ადრე ჩხეტიები ცხოვრობდნენ და შემდეგ ჩხეტიანებიც შემოემატნენ.
1995 წლის მონაცემებით ანუ აღებული ვაუჩერების მიხედვით საქართველოში, დაფიქსირებულია 1 065 ჩხეტია: ზუგდიდში – 342, თბილისში – 212, სენაკში – 74. ცხოვრობენ სხვაგანაც.
სალია
გვარში ფუძედ გამოყენებულია მამაკაცის საკუთარი სახელი სალა. მისგანაა ნაწარმოები გვარები: სალაძე, სალაია, სალია, სალიაშვილი, სალიბეგაშვილი;
სულხან-საბა წერს: „სალი – მადლი, სალიმ – მშვიდობა”.
ლესალე სოფელია ჭანისწყლის მარჯვენა მხარეს. სოფელში შემორჩენილია მეთხუთმეტე-მეთექვსმეტე საუკუნეების ციხე-დარბაზი, ის ისტორიულ წყაროებში ცნობილია, როგორც ჯგალის ციხე.
საქართველოში 1 153 სალია ცხოვრობს: წალენჯიხაში – 472, ზუგდიდში – 296, თბილისში – 151.
ქველიაშვილი
გვარს საფუძვლად უდევს ძველი საკუთარი სახელი ქველა, ქველი.
ქველი იგივეა, რაც მოწყალე, კეთილი. აქვს ასევე სხვა მნიშვნელობაც – მხნე, გულადი.
ამავე ძირისაა გვარები ქველაძე, ქველიძე, ქველაისძე.
დღეს საქართველოში 204 ქველიაშვილი ცხოვრობს: თბილისში – 48, თერჯოლაში – 40, ჭიათურაში – 31.
მანძულაშვილი
მანძულაშვილი ქართლ-კახეთში გაჩენილი ქართული გვარ-სახელია. ისინი იყვნენ მართლმადიდებელი სარწმუნოებისანი. გვარში ფუძედ არის გამოყენებული წინაპრის საკუთარი სახელი მანძულა. ეტიმოლოგიურ ჭრილში თუ განვიხილავთ, ფუძეში მა არის ართრონი. სულხან-საბა ბრძანებს „ართრონი არს ესე ასო, რომელიც სიტყვას წინ ან უკუ დაერთვის, რათა სიტყვა დაატკბოს.” ასო ნ ინფიქსია. რჩება სიტყვა ძულა, ზმნა, საიდანაცაა სიტყვად, სახელად ქცეული ძულია. ასე რომ, ძულიაშვილი და მანძულაშვილი ძირეულად ნათესაური გვარებია, ქვემო ქართლში გაჩენილ-წარმოშობილი და შემდეგ მიზეზთა გამო, ნაწილი იქიდან აყრილნი, კახეთსა და შიდა ქართლში წასულები.
„კოდაში მცხოვრებ იორდანე ივანეს ძე მანძულაშვილს 1832 წელს დაებადა ქალი ნინა, მონათლა მხევალმა იაკობ ხუროშვილმა.”
„1860 წელს მანძულაშვილები ცხოვრობენ დმანისის რაიონის განთიადში.”
1995 წელს ვაუჩერი მიიღო 546-მა მანძულაშვილმა, თბილისში – 181, გორში – 146, კასპში – 99. არიან კახეთშიც, ქვემო ქართლშიც და სხვაგანაც.
თეთრაული
თეთრაულთა გვარის დამწყებად, ფუძედ მიჩნეულია ქალის საკუთარი სახელი თეთრა.
ამავე ძირისაა გვარები: თეთრაშვილი, თეთრაძე. ამათგან მომდინარეობს შტო-გვარი შალვაშვილი; შალვაშვილი ასევე, გვხვდება სხვა გვართა შტო-გვარადაც.
„მახარე თეთრაძე-შალვაშვილიდან არის განაყოფი ბერციგაშვილი-თეთროვა.”
თეთრა გვხვდება მამაკაცის სახელადაც. თეთრუა ქალის სახელია. მისგანაა წარმოქმნილი გვარი თეთრუაშვილი. „მეჩვიდმეტე-მეთვრამეტე საუკუნეებში მთიელები გადმოსახლდნენ არანისში. ძირად ხევსურები არიან არანისელი თეთრუაშვილები, რომელთა ძირი გვარია ბუჩუკური. თეთრუაშვილები ქვემო ქართლშიც გადმოსახლდნენ, იქ მათ შესძენიათ ახალი განშტოება ბეგთა-თაშვილი.”
საქართველოში, 1995 წელს, ვაუჩერი მიიღო 233 თეთრაულმა. დედოფლისწყაროში – 58, თელავში – 56, თბილისში – 52 თეთრაული ცხოვრობს. 521 თეთრაშვილი, 1 431 თეთრაძე, 639 თეთრუაშვილი. თბილისში – 237, დუშეთში – 166, ქარელში – 86; ცხოვრობენ სხვაგანაც.
ქეშიკაშვილი
გვარს საფუძვლად უნდა ედოს საკუთარ სახელად ქცეული თანამდებობის ტერმინი ქეშიკა. ქეშიკი (თურქულ-მონღოლური) ნიშნავს მცველს, მეფის მცველს.
საქართველოში 125 ქეშიკაშვილი ცხოვრობს. ახმეტაში – 72, თბილისში – 20, დედოფლისწყაროში – 9.
ჯავახიანი
ჯავახიანი მცირერიცხოვანი გვარია. ფუძისეულად ჯავახი (ჯავახა) – რამდენიმე ქართული გვარ-სახელი აწარმოა. ყველა მათგანს საფუძვლად უდევს ეთნონიმი ჯავახი.
ჯავახ აფაქისძე მოხსენიებულია იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის აღაპებში.
ჯავახ-იდან ნაწარმოებია ძველ საქართველოში ერთ-ერთი წარჩინებული საგვარეულო ჯავახიშვილი, ჯავახიშვილ-გამრეკელი;
ქართლური ჯავახიშვილების წინაპარნი გამრეკელ-თორელნი ყოფილან, მეთორმეტე საუკუნეში გადმოსახლებულან ჯავახეთიდან ქართლში, სოფელ ხოვლეში.
მეჩვიდმეტე საუკუნემდე ეს გვარი უტარებიათ, შემდეგ კი წინანდელი ადგილსამყოფელის მიხედვით ჯავახიშვილად წოდებულან.
ჯავახიანი, საჯავახიანოს წაბაძვით შექმნილ გვარად ჩანს, გვარში შემორჩენილი გადმოცემით, გვარის ნაწილი იმერეთში გადასულა, კერძოდ ზესტაფონში, პირველ სვირში გვარად აუღიათ ჯავახიანი, მეორე ნაწილი კი ქუთაისში (ქვიტირი), ჯავახაძის გვარად, ნაწილი კი ბაღდადში წასულა და იქ ჯავახიებად ჩაწერილან.
1995 წელს მიღებული ვაუჩერებით დაფიქსირებულია საქართველოში 22 ჯავახიანი, ზესტაფონში – 14, მარნეულში – 4, სამტრედიაში – 3.
აკადემიკოს იაკობ ახუაშვილის მიერ მოწოდებული მასალების მიხედვით