მართალია, საქართველოს მართლმადიდებელ მრევლსა და საქართველოს ხელისუფლებას შორის დაძაბულობა შენელდა, თუმცა აზრები მაინც ორადაა გაყოფილი: ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის საჭეთმპყრობელს მიაჩნია, რომ სამოქალაქო კოდექსში ელვის სისწრაფით შეტანილი ცვლილებები სახელმწიფოსთვის გრძელვადიან პერსპექტივაში საფრთხის შემცველია, საქართველოს ხელისუფლება კი დარწმუნებულია, რომ საქართველოს სახელმწიფო ამ ცვლილებებმა, როგორც არასდროს, ისე გააძლიერა. მეორე მხრივ, რაკი ჩვენს ქვეყანას სტარტი დასავლეთისკენ აუღია, გადავწყვიტეთ, გაგვერკვია, როგორ რეგულირდება ნატოსა და ევროკავშირის (ჩვენთვის ყველაზე სასურველი ბოლო გაჩერების) ქვეყნებში სახელმწიფოსა და რელიგიური გაერთიანებების ურთიერთობა და რამდენად ჰგავს მათ საქართველოში დღეს არსებული მოდელი, რაშიც კავშირ „ოცდამეერთე საუკუნის“ გამგეობის თავმჯდომარე პაატა გაჩეჩილაძე დაგვეხმარება.
– როგორ რეგულირდება დასავლეთის ქვეყნებში სახელმწიფოს ურთიერთობა ქვეყნის ძირითად რელიგიებსა და იმ ქვეყანაში არსებულ სხვა კონფესიებთან სამართლებრივ დონეზე?
– უმეტეს ქვეყნებში და, თუნდაც, ამერიკის შეერთებულ შტატებში, რელიგიური გაერთიანებებისა და სახელმწიფოს ურთიერთობას საფუძვლად უდევს დიფერენციაციის სისტემა. მე არ ვგულისხმობ დიფერენციაციას ადამიანების მიმართ, რადგან ნებისმიერი ადამიანის რელიგიური თავისუფლება დაცულია და ამაზე ორი აზრი არც არსებობს. დიფერენციაციაში ვგულისხმობ დიფერენცირებულ დამოკიდებულებას არა ფიზიკურ, არამედ იურიდიულ პირებთან და რელიგიურ გაერთიანებებთან. ამ მხრივ, თუ გადავხედავთ ევროკავშირის წევრ ქვეყნებს, ჩვენ დავინახავთ, რომ იქ სრულიად განსხვავებული დამოკიდებულებებია სხვადასხვა რელიგიური გაერთიანებების მიმართ. მთავარი არსი ის არის, რომ რელიგიური გაერთიანების სტატუსი არ არის რელიგიური გაერთიანებების მიერ მხოლოდ უფლებების, მოვალეობების თუ ინსტრუმენტების მოპოვება. აქ მნიშვნელოვანია ის, რომ, როდესაც რელიგიური გაერთიანება ამა თუ იმ ფორმით მოიპოვებს რეგისტრაციას და მიენიჭება სტატუსი, ეს  მას აძლევს საქმიანობის უფლებაუნარიანობას, სახელმწიფოსთან ურთიერთობას და ასე შემდეგ. თუმცა რელიგიურ სტატუსს, ჩემი აზრით, აქვს მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანი დატვირთვა: როდესაც სახელმწიფო ამა თუ იმ რელიგიურ გაერთიანებას რამე სტატუსს ანიჭებს, ამით სახელმწიფო გამოხატავს მის დამოკიდებულებას ამ რელიგიური გაერთიანებისადმი, მიუჩენს ადგილს სამართლებრივ სისტემაში და ამით ხაზს უსვამს მის ფასეულობას. მაგალითად, დანიის კონსტიტუციაში არის ასეთი ჩანაწერი: ევანგელურ-ლუთერანული ეკლესია არის დანიის სახალხო ეკლესია და, აქედან გამომდინარე, ის სარგებლობს სახელმწიფოს მხარდაჭერით. ამდენად, იქ კანონმდებელმა პირველ ადგილას დააყენა ეკლესიის არა უფლებრივი მხარე, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, მას მიუჩინა მორალურ-ფსიქოლოგიური ადგილი და თქვა, ევანგელურ-ლუთერანული ეკლესია არის დანიის ხალხის ეკლესია.
– რა სისტემები მოქმედებს ევროკავშირის სხვა ქვეყნებში?
–  ევროკავშირის ქვეყნებში არის სამი ძირითადი სისტემა. პირველი –  სახელმწიფო ეკლესიების სისტემა, ანუ არის ქვეყნები, რომლებშიც არსებობს სახელმწიფო ეკლესია.
– რას ნიშნავს „სახელმწიფო ეკლესია“?
– ეკლესიას გააჩნია სახელმწიფოებრივი სტატუსი და მიიჩნევა სახელმწიფოს შემადგენელ ნაწილად სხვადასხვა დოზით და საშუალებით. იმავე დანიაში სახალხო ეკლესიას ხელმძღვანელობს მინისტრი და ის პარლამენტის დაქვემდებარებაშია. ფინეთში ორი სახელმწიფო ეკლესიაა: ევანგელურ-ლუთერანული და მართლმადიდებლური, რომელთა სამოქმედო აქტი, წესდება მტკიცდება პარლამენტის მიერ.
– იქ ჩვენგან სრულიად განსხვავებული მიდგომა ყოფილა: საქართველოს კონსტიტუციით, ეკლესია და სახელმწიფო დამოუკიდებელი სუბიექტებია?
– იქ, პირიქით, ეკლესია ძლიერადაა ინტეგრირებული სახელმწიფო სტრუქტურებში და  ასეთი ტიპის ქვეყნებია: ინგლისი, დანია, ფინეთი, მალტა, საბერძნეთი. ეს ქვეყნები უფრო ნაკლებად სეკულარულია, ვიდრე საქართველო, რადგან საქართველოში მართლმადიდებლობა არ არის სახელმწიფო რელიგია. ჩვენი სახელმწიფო უბრალოდ აღიარებს მართლმადიდებლობის განსაკუთრებულ როლს და, ფაქტობრივად, ჩვენ გვაქვს დომინანტი ეკლესია.
ევროკავშირის ქვეყნებში არსებული მეორე სისტემა შემდეგნაირია: ეკლესია სახელმწიფოსგან მკაცრად გამოირჩევა. ასეთი ქვეყანა სულ ორია: ნიდერლანდები და საფრანგეთი. მესამე სისტემა აერთიანებს ქვეყნების ძალიან დიდ ჯგუფს, რომლებშიც ძალიან ბევრი და სხვადასხვა რელიგიური გაერთიანება მოქმედებს. თუმცა მათგან საინტერესოა რამდენიმე ქვეყნის მაგალითი: პორტუგალიის, იტალიის, ბელგიის, ლიტვის, ავსტრიის. იქ მოქმედებს პირამიდული სისტემა, რომლის ძირში ახალი რელიგიური მიმდინარეობების უფლებებია. შესაძლოა, ეს რელიგიები ახალი არც იყოს  რეალურად, მაგრამ ისინი ახალია და არ არის ტრადიციული იმ კონკრეტული ქვეყნისთვის. ასეთ რელიგიებს უჭირავთ პირამიდის ქვედა ნაწილი, ფსკერი.
– რას ნიშნავს პირამიდის ფსკერზე ყოფნა: რამე უფლებები ეზღუდებათ, რაც რწმენის თავისუფლებასთანაა დაკავშირებული?
– მართალია, მათ უჭირავთ პირამიდის ქვედა ნაწილი, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მათ არ აქვთ რამე უფლებები. მათ აქვთ სრული უფლებები, რომლებიც რეგულირდება საერთაშორისო ხელშეკრულებებით, იმ ქვეყნების კანონებით. ანუ უუფლებობაზე არ არის საუბარი, მაგრამ, რაც უფრო ზემოთ არის ამ პირამიდაში ესა თუ ის კონფესია, მით უფრო ტრადიციულია ის იმ კონკრეტული ქვეყნისთვის.
– რა განსხვავებაა მათ შორის, ვინც დაბლაა და ვინც შუაშია?
– სახელმწიფო გაძლევთ ყველანაირ უფლებას, განახორციელოთ თქვენი რელიგიური უფლებები, მაგრამ, რაც უფრო ზემოთ მივდივართ, მით უფრო ტრადიციულია იმ ქვეყნისთვის ის რელიგია, მით უფრო ფასეულია ის იმ სახელმწიფოსთვის თავისი ისტორიული წარსულის გათვალისწინებით. ამიტომ სახელმწიფო მათ აძლევს დამატებით უფლებებს, ოღონდ არა ქვედა დონეზე მყოფი რელიგიური გაერთიანებების ხარჯზე. რით გამოიხატება ეს დამატებითი უფლებები: მაგალითად, საეკლესიო გადასახადების აკრეფის უფლება, მომსახურება სხვადასხვა საჯარო დაწესებულებაში, საგადასახადო შეღავათები და ასე შემდეგ. პირამიდის წვერში კი უკვე არის დომინანტი ეკლესია. მაგალითად, იტალიაში ეს არის რომაულ-კათოლიკური ეკლესია, ისევე, როგორც პორტუგალიაში, ესპანეთში, ბელგიაში და დომინანტ ეკლესიას აქვს დამატებითი უფლებები. ეკლესიის სტატუსი რელიგიური გაერთიანების ადგილისა და როლისადმი სახელმწიფოს დამოკიდებულების გამოხატულებაა და ეს არ ნიშნავს სხვისი უფლებების დაკნინებას. უფლებრივი თვალსაზრისით, შეიძლება, დომინანტ რელიგიურ გაერთიანებას ჰქონდეს რაღაც უფლებების ჩამონათვალი და პლუს დამატებით კიდევ რაღაც უფლებები ამ ქვეყნისთვის მისი განსაკუთრებულობის გამო, თორემ ძირითადი უფლებები ყველა რელიგიურ გაერთიანებას აქვს.
– მაგალითებით რომ ვიმსჯელოთ?
– მაგალითად, ინგლისში სახელმწიფო ეკლესიაა ანგლიკანური ეკლესია, მისი მეთაურია დედოფალი. აქ შეიძლება, დადგეს საკითხი, რომ დედოფალი სიმბოლური მეთაურია, მაგრამ მთლად ასეც არ არის. ლორდთა პალატაში წარმოდგენილია ანგლიკანური ეკლესია და ანგლიკანურ ეკლესიას აქვს საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება, ანუ მას აქვს უფლება, საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე დააყენოს ის კანონები, რომლებიც ეხება ანგლიკანურ ეკლესიას. რაც მთავარია, საკანონმდებლო ორგანოს არ აქვს უფლება, მასში შეიტანოს ცვლილება: მან ან უნდა მიიღოს ეს კანონი, ან არ უნდა მიიღოს. ეს არის ანგლიკანური ეკლესიის დამატებითი უფლება და დიდი პრივილეგია. დანარჩენი რელიგიური გაერთიანებები ინგლისში მოხალისე, არაკომერციული ორგანიზაციებია, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ მათ არ აქვთ უფლებები. მაგალითად, ნორვეგიის კონსტიტუციაში არის ჩანაწერი, რომ ნორვეგიის მეფე უნდა იყოს ლუთერანი. ესე იგი, საწყალ მეფეს არ აქვს უფლება, შეიცვალოს რწმენა.
– ჩემთვის სრულიად გასაგებია ეს ჩანაწერი. ტონი ბლერის მაგალითს გავიხსენებ, მან როდესაც ამოწურა თავისი ვადა, მიიღო კათოლიკობა.
– არ ვიცი, არსებობს თუ არა ინგლისში ასეთი აკრძალვა.
– მეც არ ვიცი, მაგრამ, ფაქტია, რომ მან ანგარიში გაუწია ანგლიკანურ ეკლესიას.
– მით უმეტეს, რომ ინგლისში ისტორიულად არ არის, მაინცდამაინც, კარგი დამოკიდებულება კათოლიკური ეკლესიის მიმართ. მეორე მაგალითი: ნორვეგიაში ლუთერანულმა ოჯახმა შვილები უნდა გაზარდონ ლუთერანული რწმენით. ესეც ბავშვთა უფლებების კონვენციის უხეში დარღვევაა, თუმცა ეს კიდევ ერთხელ ნიშნავს, რომ ნორვეგიელი კანონმდებელი თავის ტრადიციული, ისტორიულად ჩამოყალიბებული ღირებულებების დაცვას ანიჭებს იმდენად დიდ მნიშვნელობას, რომ, ჩემი აზრით, მიდის ადამიანის უფლებების დარღვევაზე.
– ერთ-ერთი პირველი ცვლილება, რომელიც 1791 წელს შევიდა ამერიკის კონსტიტუციაში შემდეგნაირია: აშშ-ის კონგრესს არ აქვს უფლება, მხარი დაუჭიროს რომელიმე რელიგიას ან გამოაცხადოს ის სახელმწიფო რელიგიად; აკრძალოს თავისუფალი აღმსარებლობა; შეზღუდოს სიტყვის თავისუფლება; შეზღუდოს შეკრებების თავისუფლება.
– დიახ და ამერიკის შეერთებული შტატების შექმნის ისტორია სრულიად განსხვავებულია.
– წესით, იქ ინდიელების რელიგია გამოდის დომინანტური.
– გამომდინარე იქიდან, რომ მაშინ, როდესაც ამერიკის დამოუკიდებლობა გამოცხადდა, იქ სხვადასხვა აღმსარებლობისა და ეროვნების ადამიანი ცხოვრობდა, შეუძლებელი იყო დომინანტი ეკლესიის პრივილეგიურ მდგომარეობაში ჩაყენება, თუმცა საინტერესოა შემდეგი: მართალია, ამერიკის შეერთებულ შტატებში რელიგიური გაერთიანებები არიან კერძო სამართლის პირები და ძალიან სეკულარული დამოკიდებულებაა, მაგრამ ეს არ უკრძალავს შტატებს, რომ შტატების დონეზე გაფორმდეს ცალკეული შეთანხმებები სხვადასხვა რელიგიურ ორგანიზაციასთან. მაგალითად, ლუიზიანას შტატში ასეთი შეთანხმება გაფორმებულია მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან; მინესოტის შტატში –  პროტესტანტულთან და ასე შემდეგ. ესეც ხაზს უსვამს იმას, რომ, თუმცა ფედერალურ დონეზე არ არსებობს დომინანტი რელიგია, მით უმეტეს, სახელმწიფო რელიგია, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, შტატებს არ შეუძლიათ თავიანთი განსაკუთრებული დამოკიდებულების გამოხატვა ამა თუ იმ რელიგიისადმი.
– რაც თქვენ ბრძანეთ, თუ ლოგიკა არ მღალატობს, წინააღმდეგობაში მოდის იმ ვალდებულებასთან, რომელიც გასულ კვირას აიღო საქართველოს ხელისუფლებამ: თუ დასავლეთის ქვეყნებში რელიგიების სტატუსები განსაზღვრული და დადგენილია, მაშინ როგორ უნდა იმუშაონ ადეკვატურ სტატუსზე ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის?
–  სამოქალაქო კოდექსში ბოლოს განხორციელებულ ცვლილებებამდე ჩვენ მივდიოდით ზემონახსენები პირამიდული მოდელით. საერთოდ, როდესაც ქმნი საკითხის მოგვარების სამართლებრივ სისტემას, ის უნდა ემყარებოდეს იმ ქვეყანაში არსებულ რეალობას. არც ერთ ქვეყანაში არ მიიღებენ კანონმდებლობას ლტოლვილების შესახებ, თუ იმ ქვეყანაში არ არიან ლტოლვილები. ამდენად, როდესაც ქმნი სახელმწიფოსა და ეკლესიის მარეგულირებელ საკანონმდებლო სისტემას, რასაკვირველია, უპირველსად, უნდა გაითვალისწინო ის რეალობა, რაც ქვეყანაში გაქვს. სწორედ ამაზეა დაფუძნებული ეს განსხვავებულობა ევროკავშირის ქვეყნებს შორის და ამას ხელს არ უშლის ეუთოს რეკომენდაციები. ეუთოს რეკომენდაციები გვეუბნება, სახელმწიფოს შეუძლია, გაატაროს განსხვავებული საკანონმდებლო ხაზი, ქვეყნის ისტორიული რეალობიდან გამომდინარე, ანუ არ არის სავალდებულო, რომ ყველას ერთნაირი კანონმდებლობა ჰქონდეს.
– ჩვენი მოდელი რაღაც უცნაურია. სრულიად ახალია?
– ჩვენთან არ არსებობს სახელმწიფო რელიგია, თუმცა არის დომინანტი ეკლესია და აღინიშნება მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლი. პირველი აგური ამ სამართლებრივი სისტემისა იყო კონკორდატი, საკონსტიტუციო შეთანხმება, რომელიც 2002 წელს გაფორმდა საქართველოს სახელმწიფოსა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის. ამან შექმნა და დაარეგულირა ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა და მართლმადიდებელ ეკლესიას მიანიჭა საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი. შემდეგ, 2005 წელს სამოქალაქო კოდექსში შევიდა ცვლილებები, რის მიხედვითაც, სხვა რელიგიურ გაერთიანებებს მიეცათ საშუალება, გაევლოთ რეგისტრაცია, როგორც არასამეწარმეო, არაკომერციულ იურიდიულ პირს ან, როგორც უცხო ქვეყნის არასამეწარმეო, არაკომერციული იურიდიული პირის ფილიალს. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ცვლილებები იყო და ამით ისარგებლა რამდენიმე რელიგიურმა გაერთიანებამ, მათ შორის, „მეშვიდე დღის ადვენტისტებმა“, „ხსნის არმიამ“, „ორმოცდაათიანელთა ეკლესიამ“, „იეღოვას მოწმეებმა“ და სხვა რელიგიურმა გაერთიანებებმა. ანუ ჩვენთან შეიქმნა პირამიდის მწვერვალი: საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია და ძირი –  საქართველოსთვის ახალი რელიგიური გაერთიანებები. ჩვენი ამოცანა იყო,  შევსებულიყო პირამიდის შიდა წელი –  საქართველოსთვის ტრადიციული რელიგიური გაერთიანებები. ესენია: სომხური ეკლესია, კათოლიკეები, იუდეველთა თემი, მუსლიმანები და ასე შემდეგ.
– ევანგელურ-ლუთერანული და ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესიები ტრადიციულია საქართველოსთვის?
– კანონმდებელმა შემოიტანა ცნება „ტრადიციული რელიგია“, მაგრამ ეს ტერმინი არსად არ არის განმარტებული და ჩემთვის რთული სათქმელია, ვინ იგულისხმება. ჩვენი ამოცანა იყო, შიდა წელი მიგვეჩინა ტრადიციული რელიგიური გაერთიანებებისთვის, რომლებიც ამბობდნენ, მე არ მინდა, გავიარო რეგისტრაცია, როგორც არასამეწარმეო, არაკომერციულმა იურიდიულმა პირმა. ამ ბოლო ცვლილებებით კი გამოვიდა ისე, რომ ყველა რელიგიური გაერთიანება საჯარო სამართლის იურიდიული პირია და ამით ხაზი გადაესვა პირამიდული სისტემის მშენებლობას. ჩვენ მივიღეთ სისტემა, რომლის შედარებაც ევროპის რომელიმე ქვეყანაში არსებული სისტემისთვის გამიჭირდება. ერთადერთი პრეცედენტი შეიძლება, მოვუნახოთ გერმანიაში, სადაც ძალიან ბევრი რელიგიური გაერთიანებაა და მათი უმეტესობა საჯარო სამართლის იურიდიული პირია, მაგრამ იქ არ არის დიმინანტი ეკლესია. გერმანიაში რიცხოვნობით და გავლენით ორი თანაბარი რელიგიური გაერთიანებაა: კათოლიკური ეკლესია და ევანგელურ-ლუთერანული ეკლესია. მეორე შეიძლება, იყოს ჰოლანდია: იქაც ძალიან ბევრი რელიგიური გაერთიანებაა, თუმცა ჰოლანდიაში სეკულარიზაციის მკაცრი სისტემაა და არ არის დომინანტი ეკლესია, ანუ ისიც არ გამოდგება ჩვენთვის შესადარებლად, ასე რომ, მიჭირს იმის თქმა, ამ ცვლილებებით ჩვენ საით წავედით.
– შესაბამისად, ვისაც უკვე გავლილი ჰქონდა რეგისტრაცია 2005 წლიდან, შეუძლია, თავიდან გაიაროს ახლა უკვე იურიდიულ პირად? ხელახალი რეგისტრაცია, ვინც უკვე იყო?
– რატომაც არ შეუძლიათ?! კანონში არის ჩანაწერი, რომ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად რეგისტრაციის გავლა შეუძლია ყველა იმ რელიგიურ გაერთიანებას, რომლებიც ასეთებად ცნობილი არიან ევროსაბჭოს 47 ქვეყანაში. ეს ნორმა ჩემთვის ცოტა ბუნდოვანია, რადგან ნებისმიერი სახელმწიფოს სუვერენული უფლებაა, საკუთარი თავისებურების გათვალისწინებით, განსაზღვროს რელიგიური ორგანიზაციების რეგისტრაციის ფორმები. ამდენად, 47 ქვეყნის ანალოგიის მოშველიება ჩემთვის გაუგებარია. ყველა ქვეყანა ამ საკითხს ინდივიდუალურად უდგება, საკუთარი სახელმწიფოს თავისებურებებიდან გამომდინარე, სტატუსი არის ფსიქოლოგიური, მორალური ფენომენი, რომელსაც სახელმწიფო აძლევს ამა თუ იმ რელიგიას დამსახურების გამო ამ ქვეყნის წინაშე და, როდესაც სხვა ქვეყნის ანალოგიებიდან შემოგაქვს ეს, იქმნება დაძაბულობის საფუძველი.