საქართველოში სომხეთის პატრიარქის ვიზიტს ადგილობრივი მედია და პოლიტსპექტრი მეტად აქტიურად გამოეხმაურა. განსაკუთრებით, ეს უკანასკნელი, იმის გათვალისწინებით, რომ სამოქალაქო კოდექსში შესატანი ცვლილებები ელვის უსწრაფესად შეიმუშავა და პარლამენტს განსახილველადაც წარუდგინა. ეს ცვლილებები კი, მათ შორის, სომხური ეკლესიისთვის იურიდიული სტატუსის მინიჭებას გულისხმობს, რასაც მიესალმა სომხური მხარე, მაგრამ ნაჩქარევად მიიჩნია საქართველოს საპატრიარქომ. ჩვენ დავინტერესდით, რა რეაქცია გამოიწვია სომეხ საზოგადოებაში სომხეთის პატრიარქის საქართველოში ვიზიტმა და ამის გასაგებად დამოუკიდებელი სოციოლოგიური ცენტრის, „სოციომეტრის“ ხელმძღვანელს – აგარონ ადიბეკიანს დავუკავშირდით.
– როგორი რეაქცია მოჰყვა სომხეთში პატრიარქების შეხვედრას?
– რეაქცია ორგვარი იყო. დადებით მხარედ შეგვიძლია, განვიხილოთ ის, რომ, ბოლოს და ბოლოს, შედგა შეხვედრა, პატივი სცეს ჯავახეთის სომხების მოთხოვნას, გაიმართა მოლაპარაკებები, მაგრამ, მეორე მხრივ, ცუდი იყო ასაკით უფროსი საქართველოს პატრიარქის გამონათქვამები.
– რას გულისხმობთ კონკრეტულად?
– რომ სომხეთის პატრიარქი ახალგაზრდაა და უნდა გაიზარდოსო.
– რომ უნდა გაიზარდოსო, ასეთი გამონათქვამი არ მახსოვს.
– როდესაც ამბობ, რომ ახალგაზრდაა, იგულისხმება, რომ სჭირდება გაზრდა, გამოცდილებისა და ჭკუის დაგროვება და ასე შემდეგ. თუმცა ასაკი არ არის არც ერთის და არც მეორის კრიტერიუმი. ბრძენი შეიძლება, იყოს ახალგაზრდა, ბრიყვი კი –  ასაკოვანიც.
– გამოცდილება, მართლაც, აუცილებელია და ეს მოაქვს წლებს.
– რა თქმა უნდა. მეორე საკითხია სომხეთში ქართული ეკლესიების გახსნა და მე წარმოდგენა არ მაქვს, ვინ უნდა იაროს იმ ეკლესიებში. ჩვენთან ცხოვრობენ შერეული ოჯახები და სომხეთთან ბიზნესთანამშრომლობას ეწევა 100-მდე ქართველი ბიზნესმენი. ასე რომ, ქართული ეკლესიების გახსნის მიზანი ჩემთვის გაუგებარია, მაგრამ, საერთო ჯამში, უფრო დადებითი შეფასება ჰქონდა ვიზიტს, ვიდრე უარყოფითი. კარგი იქნებოდა, თუ საქართველოს პატრიარქი საპასუხოდ ჩამოვიდოდა სომხეთში და მოინახულებდა ჩვენს რელიგიურ ცენტრებს.
– ამისთვის, ალბათ, თქვენ უნდა მიიწვიოთ?
– ეს მოლაპარაკებები უნდა გამართულიყო საპატრიარქოების აპარატების ხელმძღვანელების მიერ, მაგრამ რაკი შეხვედრა გაიმართა, ეს უკვე კარგია. სომხურ ეკლესიას ეპარქიები, ალბათ, მსოფლიოს ორ ათეულ ქვეყანაში აქვს და საერთაშორისო კანონმდებლობა, განსაკუთრებით ევროპული კონვენციები, რომლებიც ეხება უმცირესობებს, სექსუალურს თუ რელიგიურს, გულისხმობს ამ უფლებების დაცვას. სააკაშვილს, ქვეყანაში გატარებული რეფორმების ეგიდით, ადრეც უნდა გამოეცხადებინა ეს და გადაედგა ნაბიჯები, რაც საქართველოს, როგორც ტოლერანტულ ქვეყანას, უფრო მომხიბვლელად აქცევდა. საქართველოდან გადიან ქართველი ებრაელები, რუსულენოვანი ქართველები, თუ ეს პროცესი გაგრძელდება, ორი-სამი თაობის შემდეგ არც სომხეთში და არც საქართველოში არ დარჩება ავტოქტონური მოსახლეობა. ამიტომ საქართველო უნდა განვიხილოთ არა როგორც უნიტარული, ერთიანი ქვეყანა ერთიანი ეკლესიით, ერთიანი ხალხითა და ერთიანი ენით, არამედ, პირიქით, როგორც ქვეყანა, თავისი კულტურული მრავალფეროვნებით. აზერბაიჯანის, უკრაინის, ბელორუსიის, ყაზახეთის მისწრაფება უნიტარიზმისკენ უბრალოდ დამღუპველია. ქვეყნებმა კი, რომლებსაც აქვს ეთნიკური რესურსი, ეს უნდა გამოიყენონ, როგორც დადებითი მომენტი და არა როგორც წინაღობა.
– სომხეთი რომ მრავალეროვანი იყოს, სწორედ ამ გზით წავიდოდა?
– სომხეთი არის კიდეც მრავალეთნიკური.
– ეს როგორ?
– საქმე პროცენტებში არ არის. პროცენტები მხოლოდ დროის პრობლემაა. დღეს, ვთქვათ, იეზიდები 3 პროცენტია, მაგრამ 50 წელიწადში ისინი 50 პროცენტი იქნებიან. მთავარი ისაა, რომ მათ აქვთ საშუალება, ჰქონდეთ სკოლები, გაზეთები, კულტურული ცხოვრება და ასე შემდეგ.
– ჩვენთან აქვთ ამის საშუალება.
– პრობლემა ისაა, რამდენად აკმაყოფილებთ მათ ის, რაც აქვთ. ბერძნები და აისორები ჩვენთან კომპაქტურად ცხოვრობენ, თავიანთი პრობლემებით, თემებად. ახლახან რუსული დიასპორაც გაჩნდა რუსეთის ბაზების გამო. მათაც ექნებათ თავიანთი სკოლები და კულტურული სივრცე. ქვეყნის ღიაობა სხვა ეთნიკური წარმომადგენლებისთვის საუკეთესო საშუალებაა თავის წარმოსაჩენად.
– საქართველომ გამოიჩინა თავი უკვე, არა?
– როდესაც ბიზნესისთვის აღებ კარს, აძლევ უფასოდ მიწას და ათავისუფლებ გადასახადებისგან, იმ ადამიანებს არ უნდა ჰქონდეთ კულტურული ძალადობის შიში, რომ მათ აუცილებლად უნდა იცოდნენ ქართული ენა და ასე შემდეგ. თუ სააკაშვილს საქართველო გადაჰყავს ინგლისურზე, არც ეს არის ცუდი, რადგან ბიზნესმენისთვის ქართულის შესწავლა დიდი წინაღობაა. როგორც ჩანს, პროცესები იოლი არ იქნება, მთავარია, ზეწოლა ზემოდან არ მოდიოდეს, თავისუფლად უნდა განვითარდეს პროცესი და ისე დარეგულირდეს, არ შეუქმნას საფრთხე საქართველოს უსაფრთხოებას, ენის განვითარებას და ასე შემდეგ.
– თქვით, რომ ვერ წარმოგიდგენიათ, როგორ უნდა გაიხსნას ქართული ეკლესიები სომხეთში, მაგრამ ზემოხსენებულ შეხვედრაზე გადაწყდა, რომ შეიქმნება ერთობლივი კომისია და ქართულ მხარესაც აქვს პრეტენზიები სომხურთან ეკლესიების თაობაზე. ფორმულა ასეთია: თუ ჩვენ გადავცემთ, მათაც უნდა გადმოგვცენ.
– მე ვერ ვხედავ, რაზე უნდა გაიცვალოს სომხური ეკლესიები. უკრაინაში უამრავი სომხური ეკლესია დარჩა. იქ ცხოვრობდა დიდი სომხური დიასპორა, რომელიც გაიწოვა,  რადგან შეიცვალა აღმსარებლობა, მაგრამ ეკლესიები დარჩა. კრაკოვში არის ეკლესია, სადაც წირვა-ლოცვა მიდის ძველ სომხურად, თუმცა იქ დადიან პოლონელები. არაფერი ესმით, მაგრამ ლიტურგიას ესწრებიან. თუ თბილისში რევოლუციამდე 60 პროცენტი სომეხი, 30 პროცენტი –  ქართველი და 10 პროცენტი –  მუსლიმანი ცხოვრობდა, ეს არ ნიშნავს, რომ იქ არ იქნებოდა სომხურზე მეტი ქართული ეკლესია. სადღაც არქივებში არსებობს ეს ცნობები, რადგან ეკლესიები ასე მარტივად ხომ არ იხსნებოდა? აგროვებდნენ ფულს, აშენებდნენ. კომისიას შეუძლია, გამოიკვლიოს, ვინ ააშენა, ვისი ფულით და ასე შემდეგ. ასე რომ, მე ვერ ვხედავ ვერანაირ პრობლემას. უბრალოდ, როდესაც ამას ემატება ხმაური და სოციალური დაძაბულობა, ეს არ არის სწორი.
– ხმაური და სოციალური დაძაბულობა მე არ მიგრძნია.
– ჩვენ გაგვაოცა იმან, თუ რა უნდა გავცვალოთ?! მეორე საქმეა, თუ კომისია დაადგენს, რომ ესა და ეს ეკლესია აშენდა ამა და ამ ადამიანის ფულით ამა და ამ წელს, იქ პრობლემა არ იქნება.
– და იგივე მიდგომა იქნება, თუკი სომხეთის ტერიტორიაზე ტაძრების ქართულობა დამტკიცდება?
– რა თქმა უნდა. თუ სომხეთში არის ქართული ეკლესიები, ისინი უნდა გაიხსნას და თქვენ აიღებთ საკუთარ თავზე მათ მოვლა-პატრონობას, მსახურებას. მე ვფიქრობ, არანაირი პრობლემა არ იქნება, იმიტომ რომ ახალი ხელისუფლების მოვლის შემდეგ სომხეთში უამრავი ეკლესია, რომელიც ისტორიულ ძეგლად მიიჩნეოდა, გადაეცა თემებსა და ეპარქიებს ღვთისმსახურების აღსავლენად. მაგრამ კიდევ დარჩა უამრავი ეკლესია, რომლებსაც სჭირდება აღდგენა. თუ აქ იქნება ქართული ეკლესიები, მოვიდნენ ქართველები და აღადგინონ. აზერბაიჯანმა დავით გარეჯზე გამოაცხადა, რომ ალბანური კულტურის ძეგლია. ეს იდიოტიზმია, რადგან ალბანელები მტკვრის იქითა მხარეს ცხოვრობდნენ. საერთოდ, აზერბაიჯანი ყველა ქრისტიანულ ძეგლზე ამბობს, რომ ისინი ალბანური კულტურის ძეგლებია, მაგრამ თქვენ უნდა დაიცვათ, რაც ქართულია.
– ეს საკითხი, მართალია, პირდაპირ არ ეხება ჩვენი საუბრის თემას, მაგრამ არ შემიძლია, არ გკითხოთ. სომხეთმა წინააღმდეგ მისცა ხმა საქართველოს მხარდამჭერ რეზოლუციას გაეროში. რატომ?
– რადგან იქ საქმე ეხებოდა ყარაბაღელ დევნილებს. აზერბაიჯანი ამტკიცებს, რომ მილიონი დევნილია, მართალია, ბოლოს ალიევმა დააზუსტა ციფრი და თქვა 700 000-ო, თუმცა სინამდვილეში 700 000-იც არ არის, ამიტომ ამ რეზოლუციის მიღება კითხვის ნიშნის ქვეშ სვამდა საკითხს: თუ აზერბაიჯანელები დაბრუნდებიან თავიანთ ყოფილ ტერიტორიებზე, სომხები სად დაბრუნდებიან? აზერბაიჯანიდან იმ მოვლენების დროს ნახევარი მილიონი სომეხი წამოვიდა.
– აზერბაიჯანელი დევნილების არდაბრუნების გამო მისცა ხმა სომხეთმა საქართველოს მხარდამჭერი რეზოლუციის წინააღმდეგ?
– ჩვენ აფხაზეთისა და „იუჟნაია ოსეტიის“ საკითხს ვუყურებთ, როგორც საქართველოს, აფხაზეთისა და „იუჟნაია ოსეტიას“ შიდა საკითხს. როგორც ისინი გადაწყვეტენ, ისე იქნება, სომხეთი მათ გადაწყვეტილებას მხარს დაუჭერს, მაგრამ რაც შეეხება ხმის მიცემას...
– ქართველი დევნილების დაბრუნებას სომხეთი ხმას არ მისცემს!
–  რა თქმა უნდა, არა.
– ახლახან ისაუბრეთ სექსუალური და რელიგიური უმცირესობების უფლებების დაცვაზე და იმაზე, რომ ევროპა დიდი გულისყურით ადევნებს თვალს ამ საკითხების მოგვარებას. დევნილს, მიუხედავად ეთნიკური კუთვნილებისა, არ აქვს უფლება, დაბრუნდეს თავის სახლში, საიდანაც გამოაგდეს?
–  ჯერ ერთი, არ გამოუყრიათ. ისინი წავიდნენ და თან ძალიან ორგანიზებულად.
– თქვენ ქართველ დევნილებზე ამბობთ ამას?
– არა, აზერბაიჯანელებზე ვლაპარაკობ.
– მე უფრო ქართველ დევნილებზე აქცენტით გეკითხებით, თუმცა დარწმუნებული ვარ, ყველა ადამიანს აქვს თავის სახლში დაბრუნების უფლება.
– რა თქმა უნდა, გალის რაიონის ქართველების თემა ძალიან მძაფრია. თავის დროზე მონაწილეობას ვიღებდი საბჭოთა-ამერიკულ პროექტში და ჩვენ გამოვიკვლიეთ აფხაზეთში მოსახლეობის მატების დინამიკა და სტრუქტურა. აფხაზების რაოდენობა, ფაქტობრივად, არ გაზრდილა, მაშინ, როდესაც ქართველების გასამმაგდა ქართული ხელისუფლების პოლიტიკის წყალობით: როდესაც ქართველებს ასახლებდნენ აფხაზეთში.
– ეს ძალიან სადავო საკითხია, მე არ ვარ სპეციალისტი, მაგრამ ვიცი, რომ რუსეთის იმპერიის პოლიტიკის შედეგად ქართველებისგან დაიცალა აფხაზეთი და ხელი ეწყობოდა სხვა ეროვნებების ჩასახლებას, მათ შორის, სომხებისაც. ასე რომ, კონტექსტიდან არ უნდა ამოვგლიჯოთ მოვლენა.
– არ არის სადავო. აფხაზეთში სპეციალისტები ჩადიოდნენ საქართველოდან, რადგან აფხაზი ექიმი, პროკურორი თუ გამომძიებელი ცოტა იყო. საბჭოთა სტანდარტებით კი დიპლომი აუცილებელი გახლდათ, ამიტომ ჩადიოდნენ იქ ქართველები.
– სომხებიც ჩადიოდნენ.
– სომხები აფხაზებზე მეტნი იყვნენ, უბრალოდ ისე აკეთებდნენ, რომ რაოდენობრივად აფხაზები მეორე ადგილზე ყოფილიყვნენ, რათა ავტონომიას რაღაც აზრი ჰქონოდა. აფხაზეთიდან წავიდნენ რუსი კაზაკები, „სტაროვერები“, გერმანელები… ეს საკითხი დეტალურად შევისწავლე და მკაფიოდ ჩანს ქართველების ძალადობრივი ჩასახლება. ქართველბმა გლობალური შეცდომა მაშინ ჩაიდინეს, როდესაც უარი თქვეს აფხაზებზე, რადგან ქართველების რაოდენობრივი ზრდა სწორედ აფხაზებისა და სომხების ხარჯზე ხდებოდა ასიმილაციით. რაღა რჩება? აჭარლები, თუ მათ ქართველებად ჩავთვლით.
– რას ჰქვია ჩავთვლით?! აჭარელები ქართველები არიან.
– ქართველი ჩემთვის მხოლოდ ქრისტიანია.
– მთავარია, ქართველებისთვის ვინ არის ქართველი, ქართველისთვის კი მუსლიმანი ქართველიც ქართველია.
– ამიტომაც ვამბობ, ჩემთვის-მეთქი, თუ თქვენთვის ასეა, ასე იყოს. ამ ასიმილაციის წყალობით იყო აფხაზეთში ის დემოგრაფიული ბალანსი, რაც იყო. თქვენ ამაზე უარი თქვით, მაშინ საიდან უნდა მოვიდნენ ადამიანები, თუ ქართველი ქალები არ აპირებენ, გააჩინონ ერთ ოჯახზე ორი-სამი ბავშვი?! თქვენ მოჭერით ის ტოტი, რომელზეც ისხედით. ოსს ან სომეხს, სახელმწიფო პოსტი რომ მიეღო, გვარი უნდა შეეცვალა.
– ამას კატეგორიულად არ ვეთანხმები.
– როგორ არა, უამრავი მაგალითის მოყვანა შემიძლია. ჩემთან ერთად ჯარში მსახურობდნენ ბიჭები, გვარი სომხური ჰქონდათ, მაგრამ  ეროვნებად ქართველი ეწერათ. მაგრამ ჩავთვალოთ, რომ ასეა, როგორც თქვენ ამბობთ. ჩემთვის არ აქვს მნიშვნელობა, ვინ ვინ არის ეთნიკურად, მთავარია, ვინ არის კულტურულად და მენტალურად. როდესაც საქართველოში ნაცუმცირესობის დინამიკას ვუყურებთ, ისინი თითქოს არ მრავლდებოდნენ.
– თუ არ მრავლდებოდნენ, საიდან მილიონამდე არაქართველი?
– ეს აზერბაიჯანელების ხარჯზეა.
– არა მხოლოდ, სომხებისაც.
– სომხები უკვე აღარ მრავლდებიან საქართველოში.
– ამას დავადგენ, არ მგონია, მაგრამ ზუსტად არ ვიცი.
– 30 წლის შემდეგ საქართველოში აზერბაიჯანელი იქნება 30 პროცენტი, 100 წლის შემდეგ კი –  75 პროცენტი, აზერბაიჯანული გახდება სახელმწიფო ენა და თქვენ ვერაფერს იზამთ.
– ისევ დევნილებს დავუბრუნდები, რადგან ეს უფრო აქტუალურად მეჩვენება: თუ ქართველები, თქვენი ვერსიით, ძალით არიან ჩასახლებული აფხაზეთში, ამიტომ მათ არ აქვთ უფლება, დაბრუნდნენ თავიანთ სახლებში?
– მათ აქვთ უფლება, იმიტომ რომ მე ყოველთვის ვსვამდი კითხვას: რამდენ ხანს უნდა ცხოვრობდეს ხალხი ამა თუ იმ მიწაზე, რომ თავი იმ მიწის ბატონ-პატრონად ჩათვალოს? თუ ჯავახეთში სომხები მეჩვიდმეტე-მეთვრამეტე საუკუნიდან ცხოვრობენ, რა მნიშვნელობა აქვს, პირველ საუკუნეში ჩასახლდნენ თუ ორი საუკუნის წინათ? მათ იქ აქვთ სახლები, ცხოვრობენ და იცხოვრონ.
– მაგრამ სომხეთი არასდროს მისცემს თავის ხმას იმას, რომ ქართველებმა იცხოვრონ აფხაზეთში?
– ეს უკვე აფხაზებისა და ქართველების საქმეა. შევარდნაძე რომ ყოფილიყო გამსახურდიას ნაცვლად, ის ამ საკითხებს მოაგვარებდა.
– ის დიდხანს იყო და, თუ რამის მოგვარება შეეძლო, მოაგვარებდა. ანუ რუსეთის ზეწოლა არ ყოფილა? ეს სუფთა სომხური გადაწყვეტილება იყო?
– რუსეთს და ამერიკას, ერთად, რომ მიეცათ თანხმობა, ჩვენ მაინც წინააღმდეგი ვიქნებოდით, იმიტომ რომ ეს ეხება ჩვენს ძირეულ ინტერესებს.
– შარშან მსგავსი რეზოლუციის კენჭისყრაზე სომხეთმა თავი შეიკავა, წელს წინააღმდეგი მისცა და იმავე არგუმენტით. რა შეიცვალა ამ ერთ წელიწადში?
– მგონია, რომ ეს ყაზანში მოსალოდნელ შეხვედრას უკავშირდებოდა. სომხეთის ხელისუფლება ელოდა რაღაც საკითხებში წინ წაწევას და არ უნდოდა, გაეროს რეზოლუციით კოზირის კარტი მიეცა აზერბაიჯანისთვის.